PRAECEPTA QUAE AD INFORMANDAM VITAM PERTINENT

Explicatur prior pars sermonis a Domino in monte habiti (1, 1 - 5, 15)

Perfectum vitae christianae modum describitur in sermone Domini.

1. 1. Sermonem quem locutus est Dominus noster Iesus Christus in monte, sicut in Evangelio secundum Matthaeum legimus, si quis pie sobrieque consideraverit, puto quod inveniet in eo, quantum ad mores optimos pertinet, perfectum vitaechristianae modum. Quod polliceri non temere audemus sed ex ipsis eiusdem Domini verbis conicientes; nam sic ipse sermo concluditur, ut appareat in eo praecepta esse omnia quae ad informandam vitam pertinent. Sic enim dicit: Omnis ergo qui audit verba mea haec et facit ea, similabo eum viro sapienti, qui aedificavit domum suam super petram. Descendit pluvia, venerunt flumina, flaverunt venti et offenderunt in domum illam et non cecidit; fundata enim erat super petram. Et omnis qui audit verba mea haec et non facit ea, similabo eum viro stulto, qui aedificavit domum suam superarenam. Descendit pluvia, venerunt flumina, flaverunt venti et offenderunt in domum illam et cecidit; et facta est ruina eius magna ¹. Cum ergo non dixit: Qui audit verba mea tantum, sed addidit dicens: Qui audit verba mea haec, satis, ut arbitror, significavit haec verba quae in monte locutus est tam perfecte instruere vitam eorum qui voluerint secundum ea vivere, ut merito comparentur aedificanti super petram. Hoc dixi, ut appareat istum sermonem omnibus praeceptis quibus christiana vita informatur esse perfectum. Nam de hoc capitulo diligentius suo loco tractabitur.

Quid significet mons.

1. 2. Huius igitur sermonis initium sic adsumitur: Cum vidisset autem turbas multas, ascendit in montem; et cum sedisset, accesserunt ad eum discipuli eius. Et aperiens os suum docebat eos dicens ². Si quaeritur, quid significet mons, bene intellegitur significare maiora praecepta iustitiae, quia minora erant quae Iudaeis data sunt. Unus tamen Deus per sanctos prophetas et famulos suos secundum ordinatissimam distributionem temporum dedit minora praecepta populo quem timore adhuc alligari oportebat, et per Filium suum maiora populo quem caritate iam liberari convenerat. Cum autem minora minoribus maiora maioribus dantur, ab eo dantur qui solus novit congruentem suis temporibus generi humano exhibere medicinam. Nec mirum est quod dantur praecepta maiora propter regnum caelorum, et minora data sunt propter regnum terrenum ab eodem uno Deo, qui fecit caelum et terram. De hac ergo iustitia quae maior est dicitur per prophetam: Iustitia tua sicut montes Dei ³, et hoc bene significat quod ab uno magistro ⁴ solo docendis tantis rebus idoneo docetur in monte. Sedens autem docet, quod pertinet ad dignitatem magistri. Et accedunt ad eum discipuli eius, ut audiendis illius verbis hi essent etiam corpore viciniores, qui praeceptis adimplendis animo propinquabant. Aperuit os suum et docebat eos dicens ⁵. Ista circumlocutio qua scribitur: et aperiens os suum, fortasse ipsa mora commendat aliquanto longiorem futurum esse sermonem, nisi forte non vacet quod nunc eum dictum est aperuisse os suum, quod ipse in lege veteri aperire soleret ora prophetarum.

Beati pauperes spiritu.

1. 3. Quid ergo dicit? Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum ⁶. Legimus scriptum de appetitione rerum temporalium: Omnia vanitas et praesumptio spiritus ⁷; praesumptio autem spiritus audaciam et superbiam significat. Vulgo etiam magnos spiritus superbi habere dicuntur, et recte, quando quidem spiritus etiam ventus vocatur, unde scriptum est: Ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis ⁸. Quis veronesciat superbos inflatos dici tamquam vento distentos? Unde est etiam illud Apostoli: Scientia inflat, caritas aedificat ⁹. Quapropter recte hic intelleguntur pauperes spiritu humiles et timentes Deum, id est non habentes inflantem spiritum. Nec aliunde omnino incipere oportuit beatitudinem, siquidem perventura est ad summam sapientiam. Initium autem sapientiae timor Domini ¹⁰, quoniam et e contrario: Initium omnis peccati superbia scribitur ¹¹. Superbi ergo appetant et diligant regna terrarum: Beati autem pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum ¹².

Beati mites.

2. 4. Beati mites, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram ¹³, illam credo terram de qua in Psalmis dicitur: Spes mea es tu, portio mea in terra viventium ¹⁴. Significat enim quandam soliditatem et stabilitatem haereditatis perpetuae, ubi anima per bonum affectum tamquam loco suo requiescit sicut corpus in terra, et inde cibo suo alitur sicut corpus ex terra. Ipsa est requies et vita sanctorum. Mites autem sunt qui cedunt improbitatibus et non resistunt malo, sed vincunt in bono malum ¹⁵. Rixentur ergo immites et dimicent pro terrenis et temporalibus rebus: Beati autem mites, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram ¹⁶, de qua pelli non possunt.

Beati lugentes.

2. 5. Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur ¹⁷. Luctus est tristitia de amissione carorum. Conversi autem ad Deum ea quae in hoc mundo cara amplectebantur, amittunt; non enim gaudent his rebus, quibus ante gaudebant et donec fiat in illis amor aeternorum, nonnulla maestitia sauciantur. Consolabuntur ergo Spiritu Sancto, qui maxime propterea paraclytus nominatur, id est consolator, ut temporalem amittentes aeterna laetitia perfruantur.

Beati qui esuriunt iustitiam.

2. 6. Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi saturabuntur ¹⁸. Iam istos amatores dicit veri et inconcussi boni. Illo ergo cibo saturabuntur de quo ipse Dominus dicit: Meus cibus est ut faciam voluntatem Patris mei ¹⁹, quod est iustitia, et illa aqua de qua quisquis biberit, ut idem dicit: Fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam ²⁰.

Beati misericordes.

2. 7. Beati misericordes, quia ipsorum miserebitur ²¹. Beatos esse dicit qui subveniunt miseris, quoniam eis ita rependitur, ut de miseria liberentur.

Beati mundo corde.

2. 8. Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt ²². Quam ergo stulti sunt qui Deum istis exterioribus oculis quaerunt, cum corde videatur, sicut alibi scriptum est: Et in simplicitate cordis quaerite illum! ²³ Hoc est enim mundum cor quod est simplex cor. Et quemadmodum lumen hoc videri non potest nisi oculis mundis, ita nec Deus videtur, nisi mundum sit illud quo videri potest.

Beati pacifici.

2. 9. Beati pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur ²⁴. In pace perfectio est, ubi nihil repugnat; et ideo filii Dei pacifici, quoniam nihil resistit Deo, et utique filii similitudinem patris habere debent. Pacifici autem in semet ipsis sunt, qui omnes animi sui motus componentes et subicientes rationi, id est menti et spiritui, carnalesque concupiscentias habentes edomitas fiunt regnum Dei, in quo ita sunt ordinata omnia, ut id quod est in homine praecipuum et excellens, hoc imperet ceteris non reluctantibus, quae sunt nobis bestiisque communia, atque id ipsum quod excellit in homine, id est mens et ratio subiciatur potiori, quod est ipsa veritas unigenitus Dei Filius. Neque enim imperare inferioribus potest, nisi superiori se ipse subiciat. Et haec est pax quae datur in terra hominibus bonae voluntatis ²⁵, haec vita consummati perfectique sapientis. De huiusmodi regno pacatissimo et ordinatissimo missus est foras princeps huius saeculi ²⁶, qui perversis inordinatisque dominatur. Hac pace intrinsecus constituta atque firmata, quascumque persecutiones ille qui foras missus est forinsecus concitaverit, auget gloriam quae secundum Deum est, non aliquid in illo aedificio labefactans, sed deficientibus machinis suis innotescere faciens, quanta firmitas intus extructa sit. Ideo sequitur: Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quia ipsorum est regnum caelorum ²⁷.

Omnes istae octo sententiae.

3. 10. Sunt autem omnes istae octo sententiae. Iam enim cetera compellans loquitur ad illos qui aderant dicens: Beati eritis, cum vobis maledicent et persequentur vos ²⁸. Superiores autem sententias generaliter digerebat; non enim dixit: Beati pauperes spiritu, quoniam vestrum est regnum caelorum, sed: Quoniam ipsorum est, inquit, regnum caelorum ²⁹; neque: Beati mites, quoniam vos possidebitis terram, sed: Quoniam ipsi possidebunt terram ³⁰; et ita ceteras usque ad octavam sententiam, ubi ait: Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum ³¹. Inde iam incipit loqui praesentes compellans, cum et illa, quae supra dicta sunt, ad eos etiam pertinerent qui praesentes audiebant, et haec postea, quae videntur praesentibus specialiter dici, pertineant etiam ad illos qui absentes vel post futuri erant. Quapropter iste sententiarum numerus diligenter considerandus est. Incipit enim beatitudo ab humilitate: Beati pauperes spiritu, id est non inflati, dum se divinae auctoritati subditanima timens post hanc vitam ne pergat ad poenas, etiamsi forte in hac vita sibi beata esse videatur. Inde venit ad divinarum Scripturarum cognitionem, ubi oportet eam se mitem praebere pietate, ne id quod imperitis videtur absurdum vituperare audeat, et pervicacibus concertationibus efficiatur indocilis. Inde iam incipit scire, quibus nodis saeculi huius per carnalem consuetudinem ac peccata teneatur. Itaque in hoc tertio gradu, in quo scientia est, lugetur amissio summi boni, quia inhaeretur extremis. In quarto autem gradu labor est, ubi vehementer incumbitur ut sese animus avellat ab eis quibus pestifera dulcedine innexus est. Hic ergo esuritur et sititur iustitia, et multum necessaria fortitudo, quia non relinquitur sine dolore quod cum delectatione retinetur. Quinto autem gradu perseverantibus in labore datur evadendi consilium, quia nisi quisque adiuvetur a superiore, nullo modo sibi est idoneus, ut sese tantis miseriarum implicamentis expediat. Est autem iustum consilium, ut qui se a potentiore adiuvari vult, adiuvet infirmiorem in quo est ipse potentior. Itaque: Beati misericordes, quia ipsorum miserebitur. Sexto gradu est cordis munditia de bona conscientia bonorum operum valens ad contemplandum illud summum bonum, quod solo puro et sereno intellectu cerni potest. Postremo est septima ipsa sapientia, id est contemplatio veritatis, pacificans totum hominem et suscipiens similitudinem Dei, quae ita concluditur: Beati pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur. Octava tamquam ad caput redit, quia consummatum perfectumque ostendit et probat. Itaque in prima et in octava nominatum est regnum caelorum: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum, et: Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum, cum iam dicitur: Quis nos separabit a caritate Christi: tribulatio an angustia an persecutio an fames an nuditas an periculum an gladius? ³² Septem sunt ergo quae perficiunt; nam octava clarificat et quod perfectum est demonstrat, ut per hos gradus perficiantur et ceteri, tamquam a capite rursus exordiens.

Septiformis operatio Spiritus Sancti his gradibus sententiisque congruere videtur.

4. 11. Videtur ergo mihi etiam septiformis operatio Spiritus Sancti, de qua Isaias loquitur ³³, his gradibus sententiisque congruere. Sed interest ordinis: nam ibi enumeratio ab excellentioribus coepit, hic vero ab inferioribus; ibi namque incipit a sapientia et desinit ad timorem Dei, sed initium sapientiae timor Dei ³⁴ est. Quapropter si gradatim tamquam ascendentes numeremus, primus ibi est timor Dei, secunda pietas, tertia scientia, quarta fortitudo, quintum consilium, sextus intellectus, septima sapientia. Timor Dei congruit humilibus, de quibus hic dicitur: Beati pauperes spiritu, id est non inflati, non superbi, quibus Apostolus dicit: Noli altum sapere, sed time ³⁵, id est noli extolli. Pietas congruit mitibus. Qui enim pie quaerit, honorat sanctam Scripturam et non reprehendit quod nondum intellegit, et propterea non resistit, quod est mitem esse; unde hic dicitur: Beati mites. Scientia congruit lugentibus, qui iam cognoverunt in Scripturis, quibus malis vincti teneantur, quae tamquam bona et utilia ignorantes appetiverunt, de quibus hic dicitur: Beati qui lugent. Fortitudo congruit esurientibus et sitientibus. Laborant enim desiderantes gaudium de veris bonis et amorem a terrenis et corporalibus avertere cupientes, de quibus hic dicitur: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Consilium congruit misericordibus. Hoc enim unum remedium est de tantismalis evadendi, ut dimittamus sicut nobis dimitti volumus, et adiuvemus in quo possumus alios, sicut nos in quo non possumus cupimus adiuvari, de quibus hic dicitur: Beati misericordes. Intellectus congruit mundis corde tamquam purgato oculo, quo cerni possit quod corporeus oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit ³⁶, de quibus hic dicitur: Beati mundicordes. Sapientia congruit pacificis, in quibus iam ordinata sunt omnia nullusque motus adversus rationem rebellis est, sed cuncta obtemperant spiritui hominis, cum et ipse obtemperat Deo, de quibus hic dicitur: Beati pacifici.

Unum praemium pro ipsis gradibus varie nominatum est.

4. 12. Unum autem praemium, quod est regnum caelorum pro ipsis gradibus varie nominatum est. In primo, sicut oportebat, positum est regnum caelorum, quod est perfecta summaque sapientia animae rationalis. Sic itaque dictum est: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum, tamquam diceretur: Initium sapientiae timor Domini. Mitibus haereditas data est tamquam testamentum patris cum pietate quaerentibus: Beati mites, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram. Lugentibus consolatio, tamquam scientibus quid amiserint, et quibus mersi sint: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur; esurientibus et sitientibus saturitas tamquam refectio laborantibus fortiterque certantibus ad salutem: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur; misericordibus misericordia tamquam vero et optimo consilio utentibus, ut hoc eis exhibeatur a potentiore, quod invalidioribus exhibent: Beati misericordes, quoniam ipsorum miserebitur; mundis corde facultas videndi Deum tamquam purum oculum ad intellegenda aeterna gerentibus: Beati mundicordes, quoniam ipsi Deum videbunt; pacificis Dei similitudo tamquam perfecte sapientibus formatisque ad imaginem Dei per regenerationem renovati hominis: Beati pacifici, quoniam ipsi filii Dei vocabuntur. Et ista quidem in hac vita compleri possunt, sicut completa esse in Apostolis credimus; nam illa omnimoda in angelicam formam mutatio, quae post hanc vitam promittitur, nullis verbis exponi potest. Beati ergo qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quia ipsorum est regnum caelorum. Haec octava sententia, quae ad caput redit perfectumque hominem declarat, significatur fortasse et circumcisione octavo die in Veteri Testamento, et Domini resurrectione post sabbatum, qui est utique octavus idemque primus dies, et celebratione octavarum feriarum quas in regeneratione novi hominis celebramus et numero ipso Pentecostes. Nam septenario septies multiplicato, quo fiunt quadraginta novem, quasi octavus additur, ut quinquaginta compleantur et tamquam redeatur ad caput. Quo die missus est Spiritus Sanctus, quo in regnum caelorum ducimur et haereditatem accipimus et consolamur et pascimur et misericordiam consequimur et mundamur et pacificamur. Atque ita perfecti omnesextrinsecus illatas molestias pro veritate et iustitia sustinemus.

Intrinsecus est nostra beatitudo.

5. 13. Beati eritis, inquit, cum vobis maledicent et vos persequentur et dicent omne malum adversus vos mentientes propter me. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra multa est in caelis ³⁷. Animadvertat, quisquis delicias huius saeculi et facultates rerum temporalium quaerit in nomine christiano, intrinsecus esse beatitudinem nostram, sicut de anima ecclesiastica ore prophetico dicitur: Omnis pulchritudo filiae regis intrinsecus ³⁸. Nam extrinsecus maledicta et persecutiones et detractiones promittuntur de quibus tamen magna merces in caelis est, quae sentitur in corde patientium, eorum qui iam possunt dicere: Gloriamur in tribulationibus scientes quoniam tribulatio patientiam operatur, patientia probationem, probatio spem; spes autem non confundit, quoniam caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis ³⁹. Non enim ista perpeti fructuosum est, sed ista pro Christi nomine non solum aequo animo sed etiam cum exultatione tolerare. Nam multi haeretici nomine christiano animas decipientes multa talia patiuntur; sed ideo excluduntur ab ista mercede, quia non dictum est tantum: Beati qui persecutionem patiuntur, sed additum est: propter iustitiam. Ubi autem sana fides non est, non potest esse iustitia, quia iustus ex fide vivit ⁴⁰. Neque scismatici aliquid sibi ex ista mercede promittant, quia similiter ubi caritas non est, non potest esse iustitia; dilectio enim proximi malum non operatur ⁴¹, quam si haberent, non dilaniarent corpus Christi, quod est Ecclesia ⁴².

Quid intersit inter maledicere et malum dicere.

5. 14. Quaeri autem potest, quid intersit quod ait: Cum vobis maledicent, et: Dicent omne malum adversus vos, cum maledicere hoc sit malum dicere. Sed aliter maledictum iactatur cum contumelia coram illo cui maledicitur, sicut Domino nostro dictum est: Nonne verum dicimus, quod Samaritanus es et daemonium habes? ⁴³, aliter cum absentis fama laeditur, sicut de illo item scribitur: Alii dicebant: Quod propheta est; alii dicebant: Non, sed seducit populum ⁴⁴. Persequi autem est vim inferre vel insidiis appetere. Quod fecit qui eum tradidit et qui eum crucifixerunt. Sane quod etiam hoc non est nude positum, ut diceretur: Et dicent omne malum adversus vos, sed additum est: Mentientes, additum etiam: Propter me, propter eos additum puto qui volunt de persecutionibus et de famae suae turpitudine gloriari; et ideo dicere ad se pertinere Christum, quod multa de illis dicuntur mala, cum et vera dicantur, quando de illorum errore dicuntur. Et si aliquando etiam nonnulla falsa iactantur, quod temeritate hominum plerumque accidit, non tamen propter Christum ista patiuntur. Non enim Christum sequitur qui non secundum veram fidem et catholicam disciplinam christianus vocatur.

Merces nostra futura est in caelis.

5. 15. Gaudete, inquit, et exultate, quoniam merces vestra multa est in caelis ⁴⁵. Non hic caelos dici puto superiores partes huius visibilis mundi - non enim merces nostra, quae inconcussa et aeterna esse debet, in rebus volubilibus et temporalibus collocanda est -, sed in caelis dictum puto in spiritalibus firmamentis, ubi habitat sempiterna iustitia ⁴⁶. In quorum comparatione terra dicitur anima iniqua, cui peccanti dictum est: Terra es et in terram ibis ⁴⁷. De his caelis dicit Apostolus: Quoniam conversatio nostra in caelis est ⁴⁸. Sentiunt ergo iam istam mercedem qui gaudent spiritalibus bonis; sed tunc omni ex parte perficietur, cum etiam mortale hoc induerit immortalitatem ⁴⁹. Ita enim persecuti sunt, inquit, et prophetas, qui ante vos fuerunt ⁵⁰. Nunc persecutionem generaliter posuit et in maledictis et in dilaceratione famae. Et bene exemplo adhortatus est, quia vera dicentes solent persecutionem pati. Nec tamen ideo prophetae antiqui timore persecutionis a veritatis praedicatione defecerunt.

Beati pauperes spiritu, beati humiles
quia concordes cum fratribus (6, 16 - 10, 28)

Vos estis sal terrae.

6. 16. Rectissime itaque sequitur: Vos estis sal terrae ⁵¹, ostendens fatuos esse iudicandos, qui temporalium bonorum vel copiam sectantes vel inopiam metuentes amittunt aeterna, quae nec dari possunt ab hominibus nec auferri. Itaque: Si sal infatuatum fuerit, in quo salietur?, id est si vos per quos condiendi sunt quodammodo populi, metu persecutionum temporalium amiseritis regna caelorum, qui erunt homines per quos vobis error auferatur, cum vos elegerit Deus, per quos errorem auferat ceterorum? Ergo: Ad nihilum valet sal infatuatum, nisi ut mittatur foras et calcetur ab hominibus. Non itaque calcatur ab hominibus qui patitur persecutionem, sed qui persecutionem timendo infatuatur. Calcari enim non potest nisi inferior; sed inferior non est qui, quamvis corpore multa in terra sustineat, corde tamen fixus in caelo est.

Vos estis lumen mundi.

6. 17. Vos estis lumen mundi ⁵². Quomodo superius dixit: Sal terrae, sic nunc dicit: Lumen mundi. Nam neque superius ista terra accipienda est, quam pedibus corporeis calcamus, sed homines, qui in terra habitant, vel etiam peccatores, quorum condiendis et extinguendis putoribus apostolicum salem Dominus misit. Et hic mundum non caelum et terram sed homines, qui sunt in mundo vel diligunt mundum, oportet intellegi, quibus illuminandis Apostoli missi sunt. Non potest civitas abscondi super montem constituta, id est fundata super insignem magnamque iustitiam, quam significat etiam ipse mons in quo disputat Dominus.Neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio sed super candelabrum ⁵³. Quid putamus? Ita esse dictum: Sub modio, ut occultatio tantum lucernae accipienda sit, tamquam diceret: Nemo accendit lucernam et occultat illam? An aliquid etiam modius significat, ut hoc sit ponere lucernam sub modio: superiora facere corporis commoda quam praedicationem veritatis, ut ideo quisque veritatem non praedicet, dum timet ne aliquid in rebus corporalibus et temporalibus molestiae patiatur? Et bene modius dicitur: sive propter retributionem mensurae, quia ea quisque recipit quae gessit in corpore - ut illic, inquit Apostolus, recipiatunusquisque quae gessit in corpore ⁵⁴, et tamquam de hoc modio corporis alio loco dicitur: In qua enim mensura mensi fueritis, in ea remetietur vobis ⁵⁵ -; sive quoniam temporalia bona, quae corpore peraguntur, certa dierum mensura et inchoantur et transeunt, quam fortasse significat modius. Aeterna vero et spiritalia nullo tali fine coercentur; non enim ad mensuram dat Deus Spiritum ⁵⁶. Sub modio ergo lucernam ponit quisquis lucem doctrinae bonae commodis temporalibus obscurat et tegit, super candelabrum autem qui corpus suum ministerio Dei subicit, ut superior sit praedicatio veritatis et inferior servitus corporis. Per ipsam tamen corporis servitutem excelsior luceat doctrina, quae per officia corporalia, id est per vocem et linguam et ceteros corporis motus, in bonis operibus insinuatur discentibus. Super candelabrum ergo ponit lucernam, cum dicit Apostolus: Non sic pugno tamquam aerem caedens, sed castigo corpus meum et servituti subicio, ne forte aliis praedicans ipse reprobus inveniar ⁵⁷. Quod vero ait: Ut luceat omnibus qui in domo sunt ⁵⁸, domum puto dictam habitationem hominum, id est ipsum mundum, propter id quod superius ait: Vos estis lumen mundi ⁵⁹. Aut si domum quisque vult accipere Ecclesiam, neque hoc absurdum est.

Homo per bona opera finem constituat ut placeat Deo.

7. 18. Sic luceat, inquit, lumen vestrum coram hominibus, ut videant bona facta vestra et glorificent Patrem vestrum qui in caelis est ⁶⁰. Si tantummodo diceret: Sic luceat lumen vestrum coram hominibus, ut videant bona facta vestra, finem constituisse videretur in laudibus hominum, quas quaerunt hypocritae et qui ambiunt ad honores et captant inanissimam gloriam. Contra quos dicitur: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem ⁶¹, et per prophetam: Qui hominibus placent confusi sunt, quoniam Deus nihil fecit illos, et iterum: Deus confringit ossa hominibus placentium ⁶²; et rursus Apostolus: Non efficiamur inanis gloriae cupidi ⁶³; et ipse iterum: Probet autem se homo, et tunc in semet ipso habebit gloriam et non in altero ⁶⁴. Non ergo tantum dixit: Ut videant bona facta vestra, sed addidit: Et glorificent Patrem vestrum qui in caelis est, ut hoc ipsum, quod homo per bona opera placet hominibus, non ibi finem constituat, ut hominibus placeat, sed referat hoc ad laudem Dei, et propterea placeat hominibus, ut in illo glorificetur Deus. Hoc enim laudantibus expedit, ut non hominem sed Deum honorent, sicut in ipso homine qui portabatur Dominus ostendit, ubi admiratae sunt turbae de paralitico sanato virtutes eius, sicut in Evangelio scriptum est: Timuerunt et glorificaverunt Deum, qui dedit potestatem talem hominibus ⁶⁵. Cuius imitator apostolus Paulus dicit: Tantum autem audientes erant, quia qui aliquando nos persequebatur nunc evangelizat fidem, quam aliquando vastabat, et in me magnificabant Deum ⁶⁶.

Legem non veni solvere sed implere.

7. 19. Posteaquam ergo cohortatus est audientes ut se praepararent ad omnia sustinenda pro veritate atque iustitia, et ut non absconderent bonum quod accepturi erant, sed ea benivolentia discerent, ut ceteros docerent, non ad laudem suam sed ad gloriam Dei bona sua opera referentes, incipiteos iam informare et docere quod doceant, tamquam si quaererent dicentes: Ecce volumus et omnia sustinere pro tuo nomine et doctrinam tuam non abscondere. Sed quid est hoc ipsum quod vetas abscondi? Et pro quo iubes omnia tolerari? Numquid alia dicturus es contra ea quae in lege scripta sunt? Non, inquit. Nolite enim putare quoniam veni solvere Legem aut Prophetas; non veni solvere sed implere ⁶⁷.

In lege ad effectum etiam minima quaeque perduci iubemur.

8. 20. In hac sententia duplex sensus est; secundum utrumque tractandum est. Nam qui dicit: Non veni solvere legem sed implere, aut addendo dicit quod minus habet aut faciendo quod habet. Illud ergo prius consideremus quod primo posui. Nam qui addit quod minus habet, non utique solvit quod invenit sed magis perficiendo confirmat. Et ideo sequitur et dicit: Amen dico vobis, donec transeat caelum et terra, iota unum vel unus apex non transiet a lege, donec omnia fiant ⁶⁸. Dum enim fiunt etiam illa quae adduntur ad perfectionem, multo magis fiunt illa quae praemissa sunt ad inchoationem. Quod autem ait: Iota unum vel unus apex non transiet a lege, nihil potest aliud intellegi nisi vehemens expressio perfectionis, quando per litteras singulas demonstrata est, inter quas litteras iota minor est ceteris, quia uno ductu fit, apex autem etiam ipsius aliqua in summo particula. Quibus verbis ostendit in lege ad effectum etiam minima quaeque perduci. Deinde subicit: Qui enim solverit unum de mandatis istis minimis et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno caelorum ⁶⁹. Mandata ergo minima significantur per unum iota et unum apicem. Qui ergo solverit et docuerit sic, id est secundum id quod solvit non secundum id quod invenit et legit, minimus vocabitur in regno caelorum; et fortasse ideo non erit in regno caelorum, ubi nisi magni esse non possunt. Qui autem fecerit et docuerit sic, hic magnus vocabitur in regno caelorum. Qui autem fecerit hoc est: qui autem non solverit et docuerit sic, secundum id quod non solvit. Quod vero magnus vocabitur in regno caelorum, sequitur ut etiam sit in regno caelorum, quo magni admittuntur. Ad hoc enim pertinet quod sequitur.

Abundet iustitia nostra super scribarum et pharisaeorum.

9. 21. Dico enim vobis quia, nisi abundaverit iustitia vestra plus quam scribarum et phariseorum, non intrabitis in regnum caelorum ⁷⁰; id est nisi non solum illa minima legis praecepta impleveritis quae inchoant hominem, sed etiam ista quae a me adduntur, qui non veni solvere legem sed implere,non intrabitis in regnum caelorum. Sed dicis mihi: Si de illis mandatis minimis, cum superius loqueretur dixit minimum vocari in regno caelorum, quisquis unum eorum solverit et secundum suam solutionem docuerit; magnum autem vocari, quisquis ea fecerit et sic docuerit, et ex eo iam in regno caelorum futurum esse quia magnus est, quid opus est addi praeceptis legis minimis, si iam in regno caelorum potest esse, quia magnus est quisquis ea fecerit et sic docuerit? Quapropter sic est accipienda illa sententia: Qui autem fecerit et docuerit sic, magnus vocabitur in regno caelorum, id est non secundum illa minima, sed secundum ea quae ego dicturus sum. Quae sunt autem ista? Ut abundet iustitia, inquit, vestra super scribarum et phariseorum, quia nisi abundaverit, non intrabitis in regnum caelorum. Ergo qui solverit illa minima et sic docuerit, minimus vocabitur; qui autem fecerit illa minima et sic docuerit,non iam magnus habendus est et idoneus regno caelorum, sed tamen non tam minimus quam ille qui solvit. Ut autem sit magnus atque illi regno aptus, facere debet et docere sicut Christus nunc docet, id est ut abundet iustitia eius super scribarum et phariseorum. Iustitia phariseorum est, ut non occidant; iustitia eorum qui intraturi sunt in regnum Dei, ut non irascantur sine causa. Minimum est ergo non occidere; et qui illud solverit, minimus vocabitur in regno caelorum. Qui autem illud impleverit ut non occidat, non continuo magnus erit et idoneus regno caelorum, sed tamen ascendit aliquem gradum. Perficietur autem, si nec irascatur sine causa; quod si perfecerit, multo remotior erit ab homicidio. Quapropter qui docet ut non irascamur, non solvit legem ne occidamus sed implet potius, ut et foris, dum non occidimus, et in corde, dum non irascimur, innocentiam custodiamus.

Quid interest inter reum iudicio et reum concilio et reum gehennae ignis.

9. 22. Audistis ergo, inquit, quia dictum est antiquis: non occides; qui autem occiderit, reus erit iudicio. Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur fratri suo sine causa, reus erit iudicio; qui autem dixerit fratri suo: Racha, reus erit concilio; qui autem dixerit: Fatue, reus erit gehennae ignis ⁷¹. Quid interest inter reum iudicio et reum concilio et reum gehennae ignis? Nam hoc postremum gravissimum sonat et admonet gradus quosdam factos a levioribus ad graviora, donec ad gehennam ignis veniretur. Et ideo si levius est esse reum iudicio quam esse reum concilio, item levius esse reum concilio quam esse reum gehennae ignis, oportet levius esse intellegatur irasci sine causa fratri quam dicere: Racha, et rursus levius esse dicere: Racha quam dicere: Fatue. Non enim reatus ipse haberet gradus, nisi gradatim etiam peccata commemorarentur.

Racha verbum obscurum significans commoti animi affectum.

9. 23. Unum autem hic verbum obscurum positum est, quia nec graecum est nec latinum: Racha; cetera vero in sermone nostro usitata sunt. Nonnulli autem de greco trahere voluerunt interpretationem huius vocis putantes pannosum dici Racha, quoniam grece pannus dicitur. A quibus tamen cum quaeriturquid dicatur grece pannosus, non respondent Racha. Deinde posset latinus interpres, ubi posuit Racha, pannosum ponere, nec uti verbo quod et in latina lingua nullum sit et in greca inusitatum. Probabilius ergo est quod audivi a quodam hebreo, cum id interrogassem. Dixit enim esse vocem non significantem aliquid, sed indignantis animi motum exprimentem. Has interiectiones grammatici vocant particulas orationis significantes commoti animi affectum, velut cum dicitur a dolente Heu vel ab irascente Hem. Quae voces quarumque linguarum sunt propriae, nec in aliam linguam facile transferuntur. Quae causa utique coegit tam grecum interpretem quam latinum vocem ipsam ponere, cum quomodo eam interpretaretur non inveniret.

Tres reatus iudicii, concilii, gehennae ignis.

9. 24. Gradus itaque sunt in istis peccatis, ut primo quisque irascatur et eum motum retineat corde conceptum. Iam si extorserit vocem indignanti ipsa commotio non significantem aliquid, sed illum animi motum ipsa eruptione testantem qua feriatur ille cui irascitur, plus est utique, quam si surgens ira silentio premeretur. Si vero non solum vox indignantis audiatur, sed etiam verbum quod iam certam vituperationem eius in quem profertur designet et notet, quis dubitet amplius hoc esse, quam si solus indignationis sonus ederetur? Itaque in primo unum est, id est ira sola; in secundo duo, et ira et vox quae iram significat; in tertio tria, et ira et vox quae iram significat et in voce ipsa certae vituperationis expressio. Vide nunc etiam tres reatus: iudicii, concilii, gehennae ignis! Nam in iudicio adhuc defensioni datur locus. In concilio autem, quamquam et iudicium esse soleat, tamen quia interesse aliquid hoc loco fateri cogit ipsa distinctio, videtur ad concilium pertinere sententiae prolatio, quando non iam cum ipso reo agitur, utrum damnandus sit, sed inter se qui iudicant conferunt, quo supplicio damnari oporteat quem constat esse damnandum. Gehenna vero ignis nec damnationem habet dubiam sicut iudicium nec damnati poenam sicut concilium; in gehenna quippe certa est et damnatio et poena damnati. Videntur ergo aliqui gradus in peccatis et in reatu. Sed quibus modis invisibiliter exhibeantur meritis animarum, quis potest dicere? Audiendum est itaque, quantum intersit inter iustitiam pharisaeorum et iustitiam maiorem quae in regnum caelorum introducit, quod, cum sit gravius occidere quam verbo irrogare convicium, ibi occisio facit reum iudicio, hic autem ira facit reum iudicio, quod trium illorum peccatorum levissimum est; quia illic quaestionem homicidii inter homines agitabant, hic autem omnia divino iudicio dimittuntur, ubi finis damnatorum est gehenna ignis. Quisquis autem dixerit quod graviore supplicio in maiore iustitia punitur homicidium, si gehenna ignis punitur convicium, cogit intellegi esse differentias gehennarum.

In tribus sententiis subauditio verborum intuenda est.

9. 25. Sane in tribus istis sententiis subauditio verborum intuenda est. Habet enim prima sententiaomnia verba necessaria, ut nihil subaudiatur: Qui irascitur, inquit, fratri suo sine causa, reus erit iudicio. In secunda vero, cum ait: Qui autem dixerit fratri suo: Racha, subauditur: sine causa, et ita iungitur: Reus erit concilio. Iam in tertia, ubi ait: Qui autem dixerit: Fatue ⁷², duo subaudiuntur: et fratri suo et sine causa. Hoc est unde defenditur quod Apostolus Galatas vocat stultos, quos etiam fratres nominat; non enim id facit sine causa. Ideo autem hic frater subaudiendus est, quia de inimico postea dicitur quomodo etiam ipse tractandus sit maiore iustitia.

Iubemur munus ante altare relinquere et pergere ac reconciliari fratri.

10. 26. Deinde hic sequitur: Si ergo obtuleris munus tuum in altare et illic recordatus fueris quod frater tuus habet aliquid adversum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et vade prius reconciliari fratri tuo; et tunc veniens offer munus tuum ⁷³. Hinc utique apparet de fratre dictum esse superius, quoniam sententia quae sequitur ea coniunctione connectitur, ut superiori attestetur. Non enim ait: Si autem obtuleris munus tuum in altare, sed ait: Si ergo obtuleris munus tuum in altare. Nam si irasci non fas est fratri sine causa, aut dicere: Racha aut dicere: Fatue, multo minus fas est animo tenere aliquid, ut in odium indignatio convertatur. Quo pertinet etiam quod alio loco dicitur: Non occidat sol super iracundiam vestram ⁷⁴. Iubemur ergo illaturi munus in altare, si recordati fuerimus aliquid adversum nos habere fratrem, munus ante altare relinquere et pergere ac reconciliari fratri, deinde venire et munus offerre. Quod si accipiatur ad litteram, fortassis aliquis credat ita fieri oportere, si praesens sit frater; non enim diutius differri potest, cum munus tuum relinquere ante altare iubearis. Si ergo de absente et, quod fieri potest, etiam trans mare constituto aliquid tale veniat in mentem, absurdum est credere ante altare munus relinquendum, quod post terras et maria pererrata offeras Deo. Et ideo prorsus intro ad spiritalia refugere cogimur, ut hoc quod dictum est sine absurditate possit intellegi.

Altare spiritaliter in interiore Dei templo ipsam fidem accipere possumus.

10. 27. Altare itaque spiritaliter in interiore Dei templo ipsam fidem accipere possumus, cuius signum est altare visibile. Quodlibet enim munus offerimus Deo - sive prophetiam sive doctrinam sive orationem sive hymnum sive psalmum, et si quid tale aliud spiritalium donorum animo occurrit -, acceptum esse non potest Deo, nisi fidei sinceritate fulciatur et ei fixe atque immobiliter tamquam imponatur, ut possit integrum atque illibatum esse quod loquimur. Nam multi haeretici non habentes altare, id est veram fidem, blasphemias pro laude dixerunt, terrenis videlicet opinionibus adgravati votum suum tamquam in terram proicientes. Sed debet esse sana etiam offerentis intentio. Et propterea cum tale aliquid oblaturi sumus in corde nostro, id est in interiore Dei templo - Templum enim Dei sanctum est ⁷⁵, inquit Apostolus, quod estis vos; et:In interiore homine habitare Christum per fidem in cordibus vestris ⁷⁶ -, si in mentem venerit quod aliquid habeat adversum nos frater, id est si nos eum in aliquo laesimus, tunc enim ipse habet adversum nos; nam nos habemus adversus illum, si ille nos laesit, ubi non opus est pergere ad reconciliationem; non enim veniam postulabis ab eo qui tibi fecit iniuriam, sed tantum dimittes sicut tibi dimitti a Domino cupis quod ipse commiseris. Pergendum est ergo ad reconciliationem, cum in mentem venerit quod nos forte fratrem in aliquo laesimus, pergendum autem non pedibus corporis sed motibus animi, ut te humili affectu prosternas fratri, ad quem cara cogitatione cucurreris in conspectu eius cui munus oblaturus es. Ita enim, etiam si praesens sit, poteris eum non simulato animo lenire atque in gratiam revocare veniam postulando, si hoc prius coram Deo feceris, pergens ad eum non pigro motu corporis sed celerrimo dilectionis affectu. Atque inde veniens, id est, intentionem revocans ad id quod agere coeperas, offeres munus tuum.

Pergendum est ad reconciliationem, si forte fratrem laesimus.

10. 28. Quis autem hoc facit, ut fratri suo vel non irascatur sine causa, vel Racha non dicat sine causa, vel eum fatuum non appellet sine causa, quod totum superbissime admittitur, vel si forte in horum aliquo lapsus fuerit, quod unum est remedium, supplici animo veniam deprecetur, nisi quisquis inanis iactantiae spiritu non inflatur? Beati ergo pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum ⁷⁷. Nunc iam videamus quod sequitur!

Gaudium divinorum praemiorum servo bene merito (11, 29-32)

Esto benivolus adversario tuo.

11. 29. Esto, inquit, benivolus adversario tuo cito, dum es in via cum eo, ne forte te tradat adversarius iudici, et iudex tradat te ministro, et in carcerem mittaris. Amen dico tibi, non exies inde, donec reddas novissimum quadrantem ⁷⁸. Iudicem intellego: Pater enim non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio ⁷⁹. Ministrum intellego: Et angeli, inquit, ministrabant ei ⁸⁰; et cum angelis suis venturum credimus ad iudicandos vivos et mortuos ⁸¹. Carcerem intellego: poenas videlicet tenebrarum, quas alio loco exteriores vocat ⁸², credo propterea quod intrinsecus sit in ipsa mente, vel etiam si quid secretius cogitari potest, gaudium divinorum praemiorum, de quo dicitur servo bene merito: Intra in gaudium Domini tui ⁸³; quemadmodum etiam in hac ordinatione rei publicae vel a secretario vel a praetorio iudicis extra mittitur qui in carcerem truditur.

De solvendo autem novissimo quadrante.

11. 30. De solvendo autem novissimo quadrante potest non absurde intellegi aut pro eo positum quod nihil relinquitur impunitum, sicut loquentes etiam dicimus: usque ad fecem, cum volumus exprimere aliquid ita exactum, ut nihil relinqueretur, vel ut significarentur nomine quadrantis novissimi terrena peccata. Quarta enim pars distinctorum membrorum huius mundi, et ea novissima, terra invenitur, ut incipias a caelo, secundum aerem numeres, aquam tertiam, quartam terram. Potest ergo convenienter videri dictum: Donec solvas novissimum quadrantem ⁸⁴, donec luas terrena peccata; hoc enim et peccator audivit: Terra es et in terram ibis ⁸⁵. Donec solvas autem quod dictum est, miror si non eam poenam significat quae vocatur aeterna. Unde enim solvetur illud debitum, ubi iam non datur paenitendi et correctius vivendi locus? Ita enim fortasse hic positum est donec solvas, quomodo in illo ubi dictum est: Sede ad dexteram meam, donec ponam omnes inimicos tuos sub pedibus tuis ⁸⁶; non enim, cum fuerint inimici sub pedibus positi, desinet ille sedere ad dexteram; aut illud Apostoli: Oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos suos sub pedibus tuis ⁸⁷; non enim, cum positi fuerint, desinet regnare. Quemadmodum ergo ibi intellegitur, de quo dictum est: Oportet eum regnare, donec ponat inimicos sub pedibus, semper regnaturum, quoniam semper illi erunt sub pedibus, ita hic accipi potest, de quo dictum est: Non exies inde, donec solvas novissimum quadrantem, semper non esse exiturum, quia semper solvet novissimum quadrantem, dum sempiternas poenas terrenorum peccatorum luit. Neque hoc ita dixerim, ut diligentiorem tractationem videar ademisse de poenis peccatorum, quomodo in Scripturis dicantur aeternae, quamquam quolibet modo sint, vitandae sunt potius quam sciendae.

Videamus quis sit adversarius.

11. 31. Sed videamus iam, qui sit ipse adversarius, cui iubemur esse benivoli cito, cum sumus cum illo in via! Aut enim diabolus est aut homo aut caro aut Deus aut praeceptum eius. Sed diabolo non video quomodo iubeamur esse benivoli, id est concordes aut consentientes; namque alii quod graece positum est interpretati sunt concors alii consentiens. Sed neque benivolentiam diabolo iubemur exhibere - ubi enim benivolentia, ibi amicitia -, neque quisquam dixerit amicitiam cum diabolo esse faciendam, neque concordare cum illo expedit, cui semel renuntiando bellum indiximus et quo victo coronabimur, neque consentire illi iam oportet, cui si numquam consensissemus, numquam in istas incidissemus miserias.De homine autem, quamquam iubeamur cum omnibus quantum in nobis est, pacem habere ⁸⁸, ubi utique et benivolentia et concordia et consensio potest intellegi, non video tamen, quomodo accipiam ab homine nos iudici tradi, ubi Christum iudicem intellego, ante cuius tribunal omnes oportet exhiberi, sicut dicit Apostolus ⁸⁹. Quomodo ergo iudici traditurus est qui ante iudicem pariter exhibebitur? Aut si propterea traditur quisque iudici, quia hominem laesit, quamvis illo non tradente qui laesus est, multo commodius accipitur a lege ipsa reum tradi iudici, contra quam fecit, cum hominem laederet. Quia et si occidendo quis nocuerit homini, non erit iam tempus quo concordet cum eo, quia iam non est cum illo in via, id est in hac vita. Nec tamen ideo non sanabitur paenitendo, et ad illius misericordiam cum sacrificio contribulati cordis refugiendo qui donat peccata conversis ad se, et qui plus gaudet de uno paenitente quam de nonaginta novem iustis ⁹⁰. Carni vero multo minus video quomodo benivoli vel concordes vel consentientes esse iubeamur. Magis enim peccatores amant carnem suam et concordant cum illa et consentiunt ei; qui vero eam servituti subiciunt, non ipsi ei consentiunt, sed eam sibi consentire cogunt.

Consentit Scripturae divinae, qui legit vel audit pie, deferens ei culmen auctoritatis.

11. 32. Fortassis ergo Deo iubemur consentire et illi esse benivoli, ut ei reconciliemur a quo peccando aversi sumus, ut adversarius noster dici possit. Quibus enim resistit, recte dicitur eorum adversarius; Deus enim superbis resistit, humilibus autem dat gratiam ⁹¹; et initium omnis peccati superbia, initium autem superbiae hominis apostatare a Deo ⁹²; et Apostolus dicit: Si enim, cum inimici essemus, reconciliati sumus Deo per mortem Filii eius, multo magis reconciliati salvi erimus in vita ipsius ⁹³. Ex quo intellegi potest nullam naturam malam inimicam Deo esse, quando quidem ipsi reconciliantur qui inimici fuerunt. Quisquis ergo in hac via, id est in hac vita, non fuerit reconciliatus Deo per mortem Filii eius, tradetur iudici ab illo, quia Pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio ⁹⁴. Atque ita cetera quae in hoc capitulo scripta sunt consequuntur, de quibus iam tractavimus. Unum solum est quod huic intellectui difficultatem facit, quomodo possit recte dici in via nos esse cum Deo, si hoc loco ipse accipiendus est adversarius impiorum, cui iubemur cito reconciliari, nisi forte, quia ipse ubique est, nos etiam, cum in hac via sumus, cum illo utique sumus. Si enim ascendero in caelum, inquit, tu ibi es, si descendero in infernum, ades; si recipiam pennas meas in directum et habitabo in novissima maris, etenim illuc manus tua deducet me, et adducet me dextera tua ⁹⁵. Aut si non placet impios dici esse cum Deo, quamquam nusquam non praesto sit Deus - quemadmodum non dicimus caecos esse cum luce, tametsi oculos eorum lux circumfundat -, unum reliquum est, ut hic adversarium praeceptum Dei esse intellegamus. Quid enim sic adversatur peccare volentibus quam praeceptum Dei, id est lex eius et Scriptura divina quae data est nobis ad hanc vitam, ut sit nobiscum in via cui non oportet contradicere, ne nos tradat iudici, sed ei oportet consentire cito? Non enim quisque novit, quando de hac vita exeat. Quis autem consentit Scripturae divinae, nisi qui legit vel audit pie, deferens ei culmen auctoritatis, ut quod intellegit, non propter hoc oderit quod peccatis suis adversari sentit, sed magis diligat correctionem suam et gaudeat quod morbis suis, donec sanentur, non parcitur; quod vero aut obscurum aut absurdum illi sonat, non inde concitet contradictionum certamina sed oret ut intellegat, benivolentiam tamen et reverentiam tantae auctoritati exhibendam esse meminerit? Sed quis hoc facit nisi quisquis ad testamentum patris aperiendum et cognoscendum,non litium minitatione sed pietate mitis accesserit? Beati ergo mites, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram ⁹⁶. Videamus sequentia!

Beati lugentes, quia consolabuntur.
Beatus qui non moechatur in corde (12, 33-36)

Iustitia minor non moechari corporum coniunctione, iustitia maior regni Dei non moechari in corde.

12. 33. Audistis quia dictum est : non moechaberis. Ego autem dico vobis, quia omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo ⁹⁷. Iustitia ergo minor est non moechari corporum coniunctione, iustitia vero maior regni Dei non moechari in corde. Quisquis autem non moechatur in corde, multo facilius custodit ne moechetur in corpore. Illud ergo confirmavit qui hoc praecepit; non enim venit legem solvere sed implere ⁹⁸. Sane considerandum est quod non dixit: Omnis qui concupiverit mulierem, sed: qui viderit mulierem ad concupiscendum, id est hoc fine et hoc animo attenderit, ut eam concupiscat; quod iam non est titillari delectatione carnis sed plane consentire libidini, ita ut non refrenetur illicitus appetitus sed, si facultas data fuerit, satietur.

Suggestio, suasio, delectatio, consensio.

12. 34. Nam tria sunt quibus impletur peccatum: suggestione, delectatione, consensione. Suggestio, sive per memoriam fit sive per corporis sensus, cum aliquid videmus vel audimus vel olfacimus vel gustamus vel tangimus. Quod si frui delectaverit, delectatio illicita refrenanda est. Velut cum ieiunamus et visis cibis palati appetitus adsurgit, non fit nisi delectatione; sed huic tamen non consentimus, et eam dominantis rationis iure cohibemus. Si autem consensio facta fuerit, plenum peccatum erit, notum Deo in corde nostro, etiamsi facto non innotescat hominibus. Ita ergo sunt isti gradus, quasi a serpente suggestio fiat, id est, lubrico et volubili, hoc est temporali corporum motu quia et si qua talia fantasmata intus versantur in anima de corpore forinsecus tracta sunt; et si quis occultus praeter istos quinque sensus motus corporis animam tangit, est etiam ipse temporalis et lubricus. Et ideo quanto illabitur occultius, ut cogitationem contingat, tanto convenientius serpenti comparatur. Tria ergo haec, ut dicere coeperam, similia sunt illi gestae rei quae in Genesi scripta est, ut quasi a serpente fiat suggestio et quaedam suasio, in appetitu autem carnali tamquam in Eva delectatio, in ratione vero tamquam in viro consensio ⁹⁹. Quibus peractis tamquam de paradiso, hoc est de beatissima luce iustitiae, in mortem homo expellitur. Iustissime omnino. Non enim cogit qui suadet. Et omnes naturae in ordine suo gradibus suis pulchrae sunt, sed de superioribus, in quibus rationalis animus ordinatus est, ad inferiora non est declinandum. Nec quisquam hoc facere cogitur; et ideo si fecerit, iusta Dei lege punitur; non enim hoc committit invitus. Verumtamen delectatio ante consuetudinem vel nulla est vel tam tenuis, ut prope nulla sit; cui consentire magnum peccatum est, cum est illicita. Cum autem quisque consenserit, committit peccatum in corde. Si autem etiam in factum processerit, videtur satiari et extingui cupiditas. Sed postea, cum suggestio repetitur, maior accenditur delectatio, quae tamen adhuc multo minor est quam illa quae adsiduis factis in consuetudinem vertit. Hanc enim vincere difficillimum est. Et tamen etiam ipsam consuetudinem, si se quisque non deserat et christianam militiam non reformidet, illo duce atque adiutore superabit, ac sic in pristinam pacem atque ordinem et vir Christo et mulier viro subicitur ¹⁰⁰.

Ipsius peccati tres sunt differentiae: in corde, in facto, in consuetudine.

12. 35. Sicut ergo tribus gradibus ad peccatum pervenitur: suggestione, delectatione, consensione, ita ipsius peccati tres sunt differentiae: in corde, in facto, in consuetudine, tamquam tres mortes: una quasi in domo, id est cum in corde consentitur libidini; altera iam prolata, quasi extra portam, cum in factum procedit adsensio; tertia, cum vi consuetudinis malae tamquam mole terrena premitur animus, quasi in sepulchro iam putens. Quae tria genera mortuorum Dominum resuscitasse, quisquis Evangelium legit, agnoscit. Et fortasse considerat quas differentias habeat etiam ipsa vox resuscitantis, cum alibi dicit: Puella surge! ¹⁰¹,alibi: Iuvenis, tibi dico, surge! ¹⁰², alibi: Infremuit spiritu et flevit et rursus fremuit, et post deinde voce magna clamavit: Lazare, veni foras! ¹⁰³

Omnis mala concupiscentia recte fornicatio vocatur.

12. 36. Quapropter nomine moechantium, qui hoc capitulo commemorantur, omnem carnalem et libidinosam concupiscentiam oportet intellegi. Cum enim tam assidue idolatriam Scriptura fornicationem dicat, Paulus autem apostolus avaritiam idolatriae nomine appellat ¹⁰⁴, quis dubitet omnem malam concupiscentiam recte fornicationem vocari, quando anima neglecta superiore lege qua regitur inferiorum naturarum turpi voluptate quasi mercede prostituta corrumpitur? Et ideo quisquis carnalem delectationem adversus rectam voluntatem suam rebellare sentit per consuetudinem peccatorum, cuius indomitae violentia trahitur in captivitatem, recolat quantum potest, qualem pacem peccando amiserit, et exclamet: Infelix ego homo! Quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum ¹⁰⁵. Ita enim, cum se infelicem exclamat, lugendo implorat consolatoris auxilium. Nec parvus est ad beatitudinem accessus cognitio infelicitatis suae; et ideo Beati etiam lugentes, quoniam ipsi consolabuntur ¹⁰⁶.

Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam,
quoniam ipsi saturabuntur (13, 37 - 18, 54)

Hic vero magna opus est fortitudine ad membra praecidenda.

13. 37. Deinde sequitur et dicit: Si autem oculus tuus dexter scandalizat te, erue eum et proice abs te! Expedit enim tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum eat in gehennam ¹⁰⁷. Hic vero magna opus est fortitudine ad membra praecidenda. Quidquid enim est quod significat oculus, sine dubio tale est quod vehementer diligitur.Solet enim et ab eis qui vehementer volunt exprimere dilectionem suam ita dici: Diligo eum ut oculos meos, aut etiam: plus quam oculos meos. Quod autem additum est dexter, fortasse ad augendam vim dilectionis valet. Quamquam enim ad videndum isti oculi corporis communiter intendantur et, si ambo intendantur, aequaliter possint, amplius tamen formidant homines dexterum amittere. Ut iste sit sensus: Quidquid illud est quod ita diligis, ut pro dextero oculo habeas, Si scandalizat te, id est si tibi impedimento est ad veram beatitudinem, erue illud et proice abs te! expedit enim tibi ut pereat unum eorum, quae ita diligis ut tamquam membra tibi haereant, quam totum corpus tuum eat in gehennam.

Quemadmodum in oculo contemplatio, sic in manu actio recte intellegitur.

13. 38. Sed quoniam sequitur de manu dextera et similiter dicitur: Si dextera manus tua scandalizat te, abscide eam et proice abs te! Expedit enim tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum eat in gehennam ¹⁰⁸, cogit quaerere diligentius, quid dixerit oculum. In qua quaestione nihil mihi occurrit congruentius quam dilectissimum amicum. Nam hoc est utique quod membrum recte possumus appellare, quod vehementer diligimus, et hunc consiliarium, quia oculus est tamquam demonstrans iter, et in rebus divinis, quia dexter est, ut sinister sit dilectus quidem consiliarius sed in rebus terrenis ad necessitatem corporis pertinentibus; de quo scandalizante superfluum erat dicere, quando quidem nec dextero parcendum sit. In rebus autem divinis consiliarius scandalizans est, si in aliquam perniciosam heresim nomine religionis atque doctrinae conatur inducere. Ergo et dextera manus accipitur dilectus adiutor et minister in divinis operibus - nam quemadmodum in oculo contemplatio, sic in manu actio recte intellegitur -, ut sinistra manus intellegatur in operibus quae huic vitae et corpori sunt necessaria.

Dominus, ut non facile uxor dimittatur, solam causam fornicationis excepit.

14. 39. Dictum est autem: quicumque dimiserit uxorem suam, det ei libellum repudii ¹⁰⁹. Haec iustitia minor est phariseorum, cui non est contrarium quod Dominus dicit: Ego autem dico vobis: quicumque dimiserit uxorem suam, excepta causa fornicationis, facit eam moechari, et qui solutam a viro duxerit moechatur ¹¹⁰. Non enim qui praecepit dari libellum repudii hoc praecepit, ut uxor dimittatur; sed: Qui dimiserit, inquit, det ei libellum repudii, ut iracundiam temerariam proicientis uxorem libelli cogitatio temperaret. Qui ergo dimittendi moram quaesivit, significavit quantum potuit duris hominibus se nolle discidium. Et ideo ipse Dominus alio loco de hoc interrogatus ita respondit: Hoc Moyses propter duritiam vestram fecit ¹¹¹. Quantumvis enim durus esset qui vellet dimittere uxorem, cum cogitaret libello repudii dato iam sine periculo eam posse alteri nubere, facile placaretur. Dominus ergo ad illud confirmandum, ut non facile uxor dimittatur, solam causam fornicationis excepit; ceteras vero universas molestias, si quae forte extiterint, iubet pro fide coniugali et pro castitate fortiter sustineri. Et moechum dicit etiam virum qui eam duxerit quae solutaest a viro. Cuius rei apostolus Paulus terminum ostendit, qui tam diu observandum dicit, quam diu vir eius vivit; illo autem mortuo dat nubendi licentiam ¹¹². Hanc enim etiam ipse regulam tenuit, et in ea non suum consilium sicut in nonnullis monitis sed praeceptum Domini iubentis ostendit, cum ait: Eis autem qui sunt in coniugio praecipio, non ego sed Dominus, mulierem a viro non discedere; quod si discesserit, manere innuptam aut viro suo reconciliari; et vir uxorem ne dimittat ¹¹³; credo simili forma, ut si dimiserit non ducat aliam, aut reconcilietur uxori. Fieri enim potest ut dimittat uxorem causa fornicationis,quam Dominus exceptam esse voluit. Iam vero si nec illi nubere conceditur vivo viro a quo recessit, neque huic alteram ducere viva uxore quam dimisit, multo minus fas est illicita cum quibuslibet stupra committere. Beatiora sane coniugia iudicanda sunt, quae sive filiis procreatis, sive etiam ista terrena prole contempta, continentiam inter se pari consensu servare potuerint, quia neque contra illud praeceptum fit quo Dominus dimitti coniugem vetat - non enim dimittit qui cum ea non carnaliter sed spiritaliter vivit -, et illud servatur quod per Apostolum dicitur: Reliquum est ut qui habent uxores tamquam non habentes sint ¹¹⁴.

Ista transitura qui non odit, nondum amat illam vitam aeternam.

15. 40. Illud magis solet sollicitare animum parvulorum, qui tamen secundum praecepta Christi iam vivere gestiunt, quod alio loco ipse Dominus dicit: Quisquis venit ad me et non odit patrem suum et matrem et uxorem et filios et fratres et sorores, insuper et animam suam, non potest meus esse discipulus ¹¹⁵. Videri enim potest contrarium minus intellegentibus, quod hic vetat dimitti uxorem, excepta causa fornicationis, alibi autem discipulum suum negat esse posse quemquam qui non oderit uxorem. Quod si propter concubitum diceret, non etiam patrem et matrem et fratres in eadem conditione poneret. Sed quam verum est, quod regnum caelorum vim patitur, et qui vim faciunt diripiunt illud! ¹¹⁶ Quanta enim vi opus est, ut homo diligat inimicos, et oderit patrem et matrem et uxorem et filios et fratres! Utrumque enim iubet qui ad regnum caelorum vocat. Et quomodo haec non sint contraria inter se, ipso duce ostendere facile est; sed ea intellecta implere difficile, quamquam et hoc eodem ipso adiuvante facillimum. Regnum enim aeternum, quo discipulos suos, quos etiam fratres appellat ¹¹⁷, vocare dignatus est, non habet huiusmodi necessitudines temporales. Non enim est Iudaeus, neque Graecus, neque masculus, neque femina, nec servus, nec liber, sed omnia et in omnibus Christus ¹¹⁸. Et ipse Dominus dicit: In resurrectione enim neque nubent, neque uxores ducent, sed erunt sicut angeli in caelis ¹¹⁹. Oportet ergo ut quisquis illius regni vitam iam hic meditari voluerit, oderit non ipsos homines sed istas necessitudines temporales, quibus ista quae transitura est vita fulcitur, quae nascendo et moriendo peragitur. Quod qui non odit, nondum amat illam vitam, ubi nulla erit conditio nascendi atquemoriendi, quae copulat terrena coniugia.

Diligamus quod nobiscum potest ad illa regna perduci.

15. 41. Itaque si aliquem bene christianum qui tamen habet uxorem, quamvis adhuc cum ea filios generet, interrogem, utrum in illo regno habere velit uxorem, memor utique promissorum Dei et vitae illius, ubi corruptibile hoc induet incorruptionem et mortale hoc induet immortalitatem ¹²⁰, iam magno vel certe aliquo amore suspensus cum execratione respondebit se vehementer id nolle. Rursus si interrogem, utrum uxorem suam post resurrectionem accepta angelica immutatione, quae sanctis promittitur, secum ibi vivere velit, tam vehementer se id velle quam illud nolle respondebit. Sic invenitur bonus christianus diligere in una femina creaturam Dei, quam reformari et renovari desiderat, odisse autem coniunctionem copulationemque corruptibilem atque mortalem, hoc est diligere in ea quod homo est, odisse quod uxor est. Ita etiam diligit inimicum, non in quantum inimicus est, sed in quantum homo est, ut hoc ei velit provenire quod sibi, id est ut ad regnum caelorum correctus renovatusque perveniat. Hoc et de patre et de matre et de ceteris vinculis sanguinis intellegendum est ¹²¹, ut in eis oderimus quod genus humanum nascendo et moriendo sortitum est, diligamus autem quod nobiscum potest ad illa regna perduci, ubi nemo dicit pater meus, sed omnes uni Deo Pater noster ¹²²; nec mater mea, sed omnes illi Ierusalem mater nostra ¹²³; nec frater meus, sed omnes de omnibus frater noster ¹²⁴. Coniugium vero cum illo simul nobis in unum redactis quasi unius coniugis erit ¹²⁵, qui nos de prostitutione huius saeculi sui sanguinis effusione liberavit. Necesse est ergo ut oderit ea quae transeunt discipulus Christi in his quos secum ad ea venire desiderat quae semper manebunt; et tanto magis haec in eis oderit, quanto magis eos diligit.

Quod est in coniugio christianorum excellentissimum atque sublime.

15. 42. Potest igitur christianus cum coniuge concorditer vivere sive indigentiam carnalem cum ea supplens, quod secundum veniam non secundum imperium dicit Apostolus ¹²⁶, sive filiorum propagationem, quod iam nonnullo gradu potest esse laudabile, sive fraternam societatem sine ulla corporum commixtione, habens uxorem tamquam non habens ¹²⁷, quod est in coniugio christianorum excellentissimum atque sublime, ut tamen oderit in ea nomen temporalis necessitatis et diligat spem sempiternae beatitudinis. Odimus enim sine dubio,quod certe ut aliquando non sit optamus, sicut istam ipsam praesentis temporis vitam, quam temporalem si non odissemus, non desideraremus futuram, quae non est tempori obnoxia. Pro hac enim vita posita est anima, de qua ibi dictum est: Qui non oderit insuper et animam suam, non potest meus esse discipulus ¹²⁸. Huic namque vitae cibus est necessarius iste corruptibilis, de quo ipseDominus dicit: Nonne anima plus est quam esca? ¹²⁹, id est haec vita, cui necessaria est esca ¹³⁰. Et quod dicit, ut animam suam ponat pro ovibus suis hanc utique vitam dicit, cum se pro nobis moriturum esse pronuntiat.

Par forma est in iure coniugii inter virum et mulierem.

16. 43. Exoritur hic altera quaestio: Cum Dominus causa fornicationis permittat dimitti uxorem, quatenus hoc loco intellegenda sit fornicatio: utrum quousque intellegunt omnes, id est ut eam fornicationem credamus dictam quae in stupris committitur, an quemadmodum Scripturae solent fornicationem vocare, sicut supra dictum est, omnem illicitam corruptionem, sicut est idolatria vel avaritia et ex eo iam omnis transgressio legis propter illicitam concupiscentiam. Sed consulamus Apostolum, ne aliquid temere dicamus! His qui sunt in coniugio, inquit, praecipio, non ego sed Dominus, uxorem a viro non discedere; quod si discesserit, manere innuptam aut viro suo reconciliari ¹³¹. Potest enim fieri ut discedat ea causa qua Dominus permisit. Aut si feminae licet virum dimittere etiam praeter causam fornicationis et non licet viro, quid respondebimus de hoc quod dicit posterius: Et vir uxorem ne dimittat ¹³²? Quare non addidit: excepta causa fornicationis, quod Dominus permittit, nisi quia similem formam vult intellegi, ut si dimiserit - quod causa fornicationis permittitur -, maneat sine uxore aut reconcilietur uxori? Non enim male reconciliaretur vir illi mulieri, quam cum lapidare nemo ausus esset, dixit ei Dominus: Vade, vide deinceps nepecces ¹³³. Quia et qui dicit: Non licet dimittere uxorem nisi causa fornicationis, cogit retinere uxorem, si causa fornicationis non fuerit; si autem fuerit, non cogit dimittere sed permittit; sicut dicitur: Non licet mulieri nubere alteri nisi mortuo viro; si ante viri mortem nupserit, rea est; si post viri mortem non nupserit, non est rea; non enim iussa est nubere sed permissa ¹³⁴. Si ergo par forma est in isto iure coniugii inter virum et mulierem, usque adeo ut non tantum de femina idem Apostolus dixerit: Mulier non habet potestatem sui corporis sed vir, sed etiam de illo non tacuerit dicens: Similiter et vir sui corporis potestatem non habet sed mulier ¹³⁵, si ergo similis forma est, non oportet intellegi licere mulieri virum dimittere nisi causa fornicationis sicut et viro.

In consilio Apostoli aliud est enim quod iubetur, aliud quod monetur, aliud quod ignoscitur.

16. 44. Considerandum est itaque, quatenus fornicationem intellegere debeamus, et consulendus, ut coeperamus, Apostolus. Sequitur enim et dicit: Ceteris autem ego dico non Dominus ¹³⁶. Hic primo videndum est quibus ceteris; dicebat enim superius ex Domini persona his qui sunt in coniugio, nunc vero ex sua persona ceteris dicit. Ergo fortasse his qui non sunt in coniugio. Sed non hoc sequitur; ita enim subiungit: Si quis frater habet uxorem infidelem, et haec consentit habitare cum illo, non dimittat illam. Ergo etiam nunc his dicit qui sunt in coniugio. Quid sibi ergo vult quod ait: Ceteris, nisi quia superius eis loquebatur qui sic copulati erant, ut pariter in fide Christi essent, ceteris vero nunc dicit, id est eis qui sic copulati sunt,ut non ambo fideles sint? Sed quid eis dicit? Si quis frater habet uxorem infidelem, et haec consentit habitare cum illo, non dimittat illam; et si qua mulier habet virum infidelem, et hic consentit habitare cum illa, non dimittat virum ¹³⁷. Si ergo non praecipit ex Domini persona, sed ex sua persona monet, ita est hoc bonum, ut si quis aliter fecerit, non sit praecepti transgressor. Sicut de virginibus paulo post dicit praeceptum Domini se non habere, consilium autem dare; atque ita laudat virginitatem, ut arripiat eam quae voluerit, non tamen ut si non fecerit, contra praeceptum fecisse iudicetur ¹³⁸. Aliud est enim quod iubetur, aliud quod monetur, aliud quod ignoscitur. Iubetur mulier a viro non discedere; quod si recesserit, manere innuptam aut viro reconciliari. Aliter ergo non licet facere. Monetur autem vir fidelis, si habet uxorem infidelem consentientem secum habitare, non eam dimittere. Licet ergo et dimittere, quia non est praeceptum Domini ne dimittat sed consilium Apostoli; sicut monetur virgo non nubere, sed si nupserit, consilium quidem non tenebit, sed contra praeceptum non faciet. Ignoscitur tamen cum dicitur: Hoc autem dico secundum veniam non secundum imperium ¹³⁹. Quapropter si licet ut dimittatur coniux infidelis, quamvis melius sit non dimittere, et tamen non licet secundum praeceptum Domini ut dimittatur coniux nisi causa fornicationis, fornicatio est etiam ipsa infidelitas.

Nonnulli infedeles per coniuges fideles in fidem venire possunt.

16. 45. Quid enim tu dicis, Apostole? Certe ut vir fidelis consentientem secum habitare mulierem infidelem non dimittat. Ita, inquit. Cum ergo hoc et Dominus praecipiat, ne dimittat vir uxorem nisi causa fornicationis, quare hic dicis: Ego dico non Dominus ¹⁴⁰? Quia scilicet idolatria quam sequuntur infideles, et quaelibet noxia superstitio fornicatio est. Dominus autem permisit causa fornicationis uxorem dimitti, sed quia permisit non iussit, dedit locum Apostolo monendi, ut qui voluerit non dimittat uxorem infidelem, quo sic fortasse possit fidelis fieri. Sanctificatus est enim, inquit, vir infidelis in uxore et sanctificata est mulier infidelis in fratre ¹⁴¹. Credo iam provenerat ut nonnullae feminae per viros fideles et viri per uxores fideles in fidem venirent; et quamvis non dicens nomina, exemplis tamen hortatus est ad confirmandum consilium suum. Deinde sequitur: Alioquin filii vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt ¹⁴². Iam enim erant parvuli christiani, qui sive auctore uno ex parentibus sive utroque consentiente sanctificati erant. Quod non fieret, si uno credente dissociaretur coniugium, et non toleraretur infidelitas coniugis usque ad opportunitatem credendi. Hoc est ergo consilium eius, cui credo dictum esse: Si quid supererogaveris, rediens reddam tibi ¹⁴³.

Avaritia fornicatio est.

16. 46. Porro si infidelitas fornicatio est et idolatria infidelitas et avaritia idolatria, non est dubitandum et avaritiam fornicationem esse. Quis ergo iam quamlibet illicitam concupiscentiam potest recte a fornicationis genere separare, si avaritia fornicatio est? Ex quo intellegitur propter illicitas concupiscentias, non tantum quae in stupris cum alienis viris aut feminis committuntur, sed omnino quaslibet quae animam corpore male utentem a lege Dei aberrare faciunt et perniciose turpiterque corrumpunt, possit sine crimine et vir uxorem dimittere et uxor virum, quia exceptam facit Dominus causam fornicationis. Quam fornicationem, sicut supra consideratum est, generalem et universalem intellegere cogimur.

Quisquis, sive mar sive femina, fornicationis causa vult abicere coniugem, prior debet esse a fornicatione purgatus.

16. 47. Cum autem ait: Excepta causa fornicationis, non dixit cuius ipsorum, viri an feminae. Non enim tantum fornicantem uxorem dimittere conceditur, sed quisquis eam quoque uxorem dimittit a qua ipse cogitur fornicari, causa fornicationis utique dimittit. Velut si aliquem cogat uxor sacrificare idolis, qui talem dimittit, causa fornicationis dimittit, non tantum illius sed et suae: illius quia fornicatur, suae ne fornicetur. Nihil autem iniquius quam fornicationis causa dimittere uxorem, si et ipse convincitur fornicari. Occurrit enim illud: In quo enim alterum iudicas, te ipsum condemnas, eadem enim agis quae iudicas ¹⁴⁴. Quapropter quisquis fornicationis causa vult abicere uxorem, prior debet esse a fornicatione purgatus; quod similiter etiam de femina dixerim.

Quomodo moechatur ille qui ducit, sic et illa quam ducit.

16. 48. Quod autem dicit: Quisquis solutam a viro duxerit moechatur ¹⁴⁵, quaeri potest, utrum quomodo moechatur ille qui ducit, sic et illa quam ducit. Iubetur enim et illa manere innupta aut viro reconciliari; sed si discesserit, inquit, a viro ¹⁴⁶. Multum autem interest, utrum dimittat an dimittatur. Si enim ipsa virum dimiserit et alteri nupserit, videtur cupiditate mutandi coniugii virum priorem reliquisse, quae sine dubio adulterina cogitatio est. Si autem dimittatur a viro cum quo esse cupiebat, moechatur quidem qui eam duxerit, secundum Domini sententiam, sed utrum et ipsa tali crimine teneatur, incertum est. Quamvis multo minus inveniri possit, quomodo cum vir et mulier pari consensu sibi misceantur, unus eorum moechus sit et non sit alter. Huc accedit quia,si moechatur ille ducendo eam quae soluta est a viro, quamquam non dimiserit sed dimissa sit, ipsa eum facit moechari, quod nihilominus Dominus vetat. Ex quo colligitur, sive dimissa fuerit sive dimiserit, oportere illam manere innuptam aut viro reconciliari.

Quaeritur si, permittente uxore, possit vir cum altera, quae nec aliena uxor sit nec a viro disiuncta, concumbere.

16. 49. Rursus quaeritur, utrum si uxoris permissu, sive sterilis sive quae concubitum pati non vult, adhibuerit sibi alteram vir, non alienam neque a viro seiunctam, possit esse sine crimine fornicationis. Et in historia quidem Veteris Testamenti invenitur exemplum ¹⁴⁷. Sed nunc praecepta maiora sunt, in quae per illum gradum generatio humana pervenit. Tractanda illa sunt ad distinguendas aetates dispensationis divinae providentiae, quae humano generi ordinatissime subvenit, non autem ad vivendi regulas usurpanda. Sed tamen utrum quod ait Apostolus: Mulier non habet sui corporis potestatem sed vir; similiter et vir non habet sui corporis potestatem sed mulier ¹⁴⁸, possit in tantum valere, ut permittente uxore, quae maritalis corporis habet potestatem, possit vir cum altera, quae nec aliena uxor sit nec a viro disiuncta, concumbere? Sed non est ita existimandum, ne hoc etiam femina viro permittente facere posse videatur, quod omnium sensus excludit.

Quod Antiochiae factum esse perhibetur ante quinquaginta ferme annos Constantii temporibus.

16. 50. Quamquam nonnullae causae possint existere, ubi et uxor mariti consensu pro ipso marito hoc facere debere videatur, sicut Antiochiae factum esse perhibetur ante quinquaginta ferme annos Constantii temporibus. Nam Acindinus tunc praefectus, qui etiam consul fuit, cum quemdam librae auri debitorem fisci exigeret nescio unde commotus - quod plerumque in istis potestatibus periculosum est, quibus quodlibet licet vel potius putatur licere -, comminatus est iurans et vehementer affirmans quod, si certo die quem constituerat memoratum aurum non exsolveret, occideretur. Itaque cum ille teneretur immani custodia, nec se posset debito illo expedire, dies metuendus imminere et propinquare coepit. Et forte habebat uxorem pulcherrimam sed nullius pecuniae, qua subvenire posset viro. Cuius mulieris pulchritudine cum quidam dives esset accensus, et cognovisset maritum eius in illo discrimine constitutum, misit ad eam pollicens pro una nocte, si ei misceri vellet, se auri libram daturum. Tum illa quae sciret non se habere sui corporis potestatem sed virum suum, pertulit ad eum dicens paratam se esse pro marito id facere, si tamen ipse coniugalis corporis dominus, cui tota illa castitas deberetur, tamquam de re sua pro vita sua vellet id fieri. Egit ille gratias et ut id fieret imperavit, nullo modo iudicans adulterinum esse concubitum, quod et libido nulla et magna mariti caritas se volente et iubente flagitaret.Venit mulier in villam illius divitis. Fecit quod voluit impudicus. Sed illa corpus nonnisi marito dedit non concumbere, ut solet, sed vivere cupienti. Accepit aurum. Sed ille qui dedit fraude subtraxit quod dederat, et supposuit simile ligamentum cum terra. Quod ubi mulier iam domi suae posita invenit, prosilivit in publicum eadem mariti caritate clamatura quod fecerat, qua facere coacta est. Interpellat praefectum, fatetur omnia, quam fraudem passa esset ostendit. Tum vero praefectus primo sibi reus, quod suis minis ad id ventum esset, pronuntiat, tamquam in alium sententiam diceret, de Acindini bonis auri libram fisco inferendam, illam vero mulierem dominam in eam terram unde pro auro terram accepisset induci. Nihil hinc in aliquam partem disputo. Liceat cuique existimare quod velit; non enim de divinis auctoritatibus deprompta historia est. Sed tamen narrato facto non ita respuit hoc sensus humanus quod in illa muliere viro iubente commissum est, quemadmodum antea, cum sine ullo exemplo res ipsa poneretur, horruimus. Sed in hoc Evangelii capitulo nihil fortius considerandum est quam tantum malumesse fornicationis, ut cum tanto vinculo sibi coniugia constringantur, haec una causa solutionis excepta sit. Quae sit autem fornicatio, iam tractatum est.

Quam sit difficile et consuetudinem iurandi extinguere, et numquam temere facere quod nonnumquam facere necessitas cogit.

17. 51. Iterum, inquit, audistis quia dictum est antiquis: non periurabis, reddes autem Domino iusiurandum tuum. Ego autem dico vobis non iurare omnino, neque per caelum, quia thronus Dei est, neque per terram, quia scabellum est pedum eius, neque per Ierosolimam, quia civitas est magni regis, neque per caput tuum iuraveris, quia non potes facere capillum unum album aut nigrum. Sit autem sermo vester: est est, non non. Quod autem amplius est a malo est ¹⁴⁹. Iustitia pharisaeorum est non periurare. Hanc confirmat qui vetat iurare, quod pertinet ad iustitiam regni caelorum. Sicut enim falsum loqui non potest qui non loquitur, sic periurare non potest qui non iurat. Sed tamen, quoniam iurat qui adhibet testem Deum, diligenter considerandum est hoc capitulum, ne contra praeceptum Domini Apostolus fecisse videatur, qui saepe hoc modo iuravit, cum dicit: Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo quia non mentior ¹⁵⁰, et iterum: Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi, qui est benedictus in saecula, scit quia non mentior ¹⁵¹. Tale est etiam illud: Testis enim mihi est Deus, cui servio in spiritu meo in Evangelio Filii eius, quomodo sine intermissione memoriam vestri facio semper in orationibus meis ¹⁵², nisi forte quis dicat tunc habendam esse iurationem, cum per aliquid dicitur per quod iuratur; ut non iuraverit, quia non dixit: per Deum, sed dixit: Testis est Deus. Ridiculum est hoc putare. Tamen propter contentiosos aut multum tardos, ne aliquid interesse quis putet, sciat etiam hoc modo iurasse Apostolum dicentem: Cotidie morior, per vestram gloriam ¹⁵³. Quod ne quis existimet ita dictum, tamquam si diceretur: Vestra gloria me facit cotidie mori - sicut dicitur: Per illius magisterium doctus factus est; id est illius magisterio factum est, ut perfecte doceretur -, graeca exemplaria diiudicant, in quibus scriptum est: , quod nonnisi a iurante dicitur. Ita ergo intellegitur praecepisse Dominum ne iuretur, ne quisquam sicut bonum appetat iusiurandum, et assiduitate iurandi ad periurium per consuetudinem delabatur. Quapropter qui intellegit non in bonis sed in necessariis iurationem habendam, refrenet se quantum potest, ut non ea utatur nisi necessitate, cum videt pigros esse homines ad credendum quod eis utile est credere, nisi iuratione firmentur. Ad hoc itaque pertinet quod sic dicitur:Sit autem sermo vester: est est, non non. Hoc bonum est et appetendum. Quod autem amplius est a malo est ¹⁵⁴; id est si iurare cogeris, scias de necessitate venire infirmitatis eorum quibus aliquid suades. Quae infirmitas utique malum est, unde nos cotidie liberari deprecamur, cum dicimus: Libera nos a malo ¹⁵⁵. Itaque non dixit: Quod autem amplius est malum est;tu enim non malum facis, qui bene uteris iuratione, quae etsi non bona tamen necessaria est, ut alteri persuadeas quod utiliter suades; sed a malo est illius, cuius infirmitate iurare cogeris. Sed nemo novit nisi qui expertus est, quam sit difficile et consuetudinem iurandi extinguere, et numquam temere facere quod nonnumquam facere necessitas cogit.

Domino iusiurandum debet qui iurat.

17. 52. Quaeri autem potest, cum diceretur: Ego autem dico vobis non iurare omnino, cur additum sit: Neque per caelum, quia thronus Dei est et cetera usque ad id quod dictum est: Neque per caput tuum ¹⁵⁶. Credo propterea, quia non putabant Iudaei se teneri iureiurando, si per ista iuravissent; et quoniam audierant: Reddes autem Domino iusiurandum tuum ¹⁵⁷, non se putabant Domino debere iusiurandum, si per caelum aut terram aut Ierosolimam aut per caput suum iurarent; quod non vitio praecipientis sed illis male intellegentibus factum est. Itaque Dominus docet nihil esse tam vile in creaturis Dei, ut per hoc quisque periurandum arbitretur, quando a summis usque ad infima divina providentia creata regerentur, incipiens a throno Dei usque ad capillum album aut nigrum. Neque per caelum, inquit, quia thronus Dei est, neque per terram, quia scabellum est pedum eius ¹⁵⁸, id est cum iuras per caelum aut terram, non te arbitreris non debere Domino iusiurandum tuum, quia per eum iurare convinceris, cuius caelum thronus est ¹⁵⁹, et cuius terra scabellum est. Neque per Ierosolimam, quia civitas est magni regis ¹⁶⁰; melius quam si diceret mea, cum tamen hoc dixisse intellegatur. Et quia ipse utique Dominus est, Domino iusiurandum debet qui per Ierosolimam iurat. Neque per caput tuum iuraveris ¹⁶¹. Quid enim poterat quisque magis ad se pertinere arbitrari quam caput suum? Sed quomodo nostrum est, ubi potestatem faciendi unius capilli albi aut nigri non habemus? Ergo Deo debet iusiurandum ineffabiliter tenenti omnia et ubique praesenti, quisquis etiam per caput suum iurare voluerit. Et hinc etiam cetera intelleguntur, quae omnia utique dici non poterant, sicut illud quod commemoravimus dictum ab Apostolo: Cotidie morior, per vestram gloriam. Quam iurationem ut Domino se debere ostenderet, addidit: quam habeo in Christo Iesu ¹⁶².

Spiritaliter sanctas animas caeli nomen significat et terrae peccatrices.

17. 53. Verumtamen propter carnales dico: Non oportet opinari quod dictum est caelum thronus Dei et terra scabellum pedum eius, quod sic habeat Deus collocata membra in caelo et in terra ut nos cum sedemus; sed illa sedes iudicium significat. Et quoniam in hoc universo mundi corpore maximam speciem caelum habeat et terra minimam, tamquam praesentior sit excellenti pulchritudini vis divina, minimam vero ordinet in extremis atque in infimis, sedere in caelo dicitur terramque calcare. Spiritaliter autem sanctas animas caeli nomen significat et terrae peccatrices. Et quoniam spiritalis omnia iudicat, ipse autem a nemine iudicatur ¹⁶³ convenienter dicitur sedes Dei. Peccator vero, cui dictum est: Terra es et in terram ibis ¹⁶⁴, quia per iustitiam meritis digna tribuentem in infimis ordinatur et, quiin lege manere noluit, sub lege punitur, congruenter accipitur scabellum pedum Dei.

Anima fidelis oraecidat membra impedientia regnum caelorum nec dolore frangatur!

18. 54. Sed iam ut istam quoque summam concludamus, quid laboriosius et operosius dici aut cogitari potest, ubi omnes nervos industriae suae animus fidelis exerceat, quam in vitiosa consuetudine superanda? Praecidat membra impedientia regnum caelorum nec dolore frangatur! Toleret in coniugali fide omnia quae, quamvis sint molestissima, crimen tamen illicitae corruptionus, id est fornicationis, non habent! Veluti si uxorem quisque habeat, sive sterilem, sive deformem corpore, sive debilem membris, vel caecam, vel surdam, vel claudam, vel si quid aliud, sive morbis et doloribus languoribusque confectam, et quidquid excepta fornicatione cogitari potest vehementer horribile, pro fide et societate sustineat. Neque solum talem non abiciat, sed etiam si non habeat, non ducat eam quae soluta est a viro, pulchram, sanam, divitem, fecundam. Quae si facere non licet, multo minus sibi licere arbitretur ad ullum alium illicitum concubitum accedere; fornicationemque sic fugiat, ut ab omni turpi corruptione sese extrahat. Verum loquatur neque id iurationibus crebris sed morum probitate commendet! Rebellantes adversum se omnium malarum consuetudinum innumerabiles turbas, de quibus, ut omnes intellegerentur, paucae commemoratae sunt, confugiens ad arcem christianae militiae tamquam de loco superiore prosternat. Sed quis tantos labores inire audeat nisi qui sic flagrat amore iustitiae, ut tamquam fame ac siti vehementissime accensus et nullam sibi vitam, donec ea satietur, existimans vim faciat in regnum caelorum? Non enim aliter esse poterit fortis ad toleranda omnia, quae in praecidendis consuetudinibus laboriosa et ardua et omnino difficilia saeculi huius amatores putant. Beati ergo qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur ¹⁶⁵.

Beatus qui infirmitatem aliorum fert
et ei quantum potest opitulatur (18, 55 - 23, 80)

Mitis et misericors unum videntur, sed differunt in resistendo.

18. 55. Verumtamen in his laboribus, cum quisque difficultatem patitur et per dura et aspera gradum faciens circumvallatus variis tentationibus et hinc atque hinc insurgere praeteritae vitae moles intuens, timet ne adgressa implere non possit, arripiat consilium, ut auxilium mereatur! Quod est autem aliud consilium, nisi ut infirmitatem aliorum ferat, et ei quantum potest opituletur qui suae divinitus desiderat subveniri? Consequenter itaque misericordiae praecepta videamus! Mitis autem et misericors unum videntur. Sed hoc interest quod mitis, de quo superius tractatum est, pietate non contradicit divinis sententiis quae in sua peccata proferuntur neque illis Dei sermonibus quos nondum intellegit, sed nullum beneficium praestat ei cui non contradicit nec resistit: misericors autem ita non resistit, ut propter eius correctionem id faciat, quem redderet resistendo peiorem.

Perfecta pax est talem penitus nolle vindictam.

19. 56. Sequitur ergo Dominus et dicit: Audistis quia dictum est: oculum pro oculo et dentem pro dente. Ego autem dico vobis non resistereadversus malum; sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam,praebe illi et alteram; et qui voluerit tecum iudicio contendere et tunicam tuam tollere, dimitte illi et vestimentum; et qui te angariaverit mille passus, vade cum eo alia duo. Omni petenti te da, et qui voluerit a te mutuari ne aversatus fueris ¹⁶⁶. Pharisaeorum iustitia minor est non excedere in vindicta modum, ne plus rependat quisque quam accepit; et magnus hic gradus est. Nemo enim facile invenitur qui pugno accepto pugnum reddere velit, et uno a conviciante verbo audito unum et quod tantundem valeat referre contentus sit, sed sive ira perturbatus immoderatius vindicat, sive quia iustum putat eum qui laesit prior gravius laedi, quam laesus est qui non laeserat. Talem animum magna ex parte refrenavit lex, in qua scriptum est: Oculum pro oculo et dentem pro dente ¹⁶⁷, quibus nominibus significatur modus, ut iniuriam vindicta non transeat. Et haec est pacis inchoatio; perfecta autem pax est talem penitus nolle vindictam.

A summa discordia ad summam concordiam pro temporum distributione transitus.

19. 57. Inter illud ergo primum quod praeter legem est, ut maius malum pro minore malo reddatur, et hoc quod Dominus perficiendis discipulis dicit, ne pro malo ullum reddatur malum, medium quemdam locum tenet, ut tantum reddatur quantum acceptum est, per quod a summa discordia ad summam concordiam pro temporum distributione transitus factus est. Quisquis ergo malum infert prior studio laedendi et nocendi, vide quantum distet ab eo qui nec laesus rependit! Quisquis autem nulli prior male fecit, sed tamen laesus rependit gravius vel voluntate vel facto, recessit aliquantum a summa iniquitate et processit ad summam iustitiam, et tamen nondum tenet quod lex quae per Moysen data est imperavit. Qui ergo tantum reddit quantum accepit, iam donat aliquid, non enim tantam poenam meretur nocens quantam ille qui ab eo laesus innocens passus est. Hanc ergo inchoatam non severam sed misericordem iustitiam ille perficit qui legem venit implere non solvere ¹⁶⁸. Duos ergo adhuc gradus qui intersunt intellegendos reliquit, et de ipso summo misericordiae culmine dicere maluit. Nam est adhuc quod faciat, qui non implet istam magnitudinem praecepti, quae pertinet ad regnum caelorum, ut non reddat tantum sed minus, velut pro duobus pugnis unum aut pro avulso oculo aurem praecidat. Hinc ascendens qui omnino nihil rependerit propinquat praecepto Domini, nec tamen adhuc ibi est. Parum enim adhuc videtur Domino, si pro malo quod acceperis nihil rependas mali, nisi etiam amplius sis paratus accipere. Quapropter non ait: Ego autem dico vobis non reddere malum pro malo, quamquam hoc etiam magnum praeceptum sit, sed ait: non resistere adversus malum, ut non solum non rependas quod tibi fuerit irrogatum, sed etiam non resistas, quo minus aliud irrogetur. Hoc est enim quod etiam consequenter exponit: Sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam, praebe illi et alteram ¹⁶⁹. Non enim ait: Si quis te percusserit, noli tu percutere, sed: parate adhuc percutienti.Quod ad misericordiam pertinere hi maxime sentiunt, qui eis quos multum diligunt tamquam filiis vel quibuslibet dilectissimis suis aegrotantibus serviunt vel parvulis vel freneticis, a quibus multa saepe patiuntur et, si eorum salus id exigat, praebent se etiam ut plura patiantur, donec vel aetatis vel morbi infirmitas transeat. Quos ergo Dominus medicus animarum curandis proximis instruebat, quid eos aliud docere posset, nisi ut eorum quorum saluti consulere vellent imbecillitates aequo animo tolerarent? Omnis namque improbitas ex imbecillitate animi venit, quia nihil innocentius est eo qui in virtute perfectus est.

Quid sibi velit dextera maxilla.

19. 58. Quaeri autem potest, quid sibi velit dextera maxilla. Sic enim in exemplaribus graecis, quibus maior fides habenda est, invenitur. Nam multa latina maxillam tantum habent, non etiam dexteram. Facies est autem qua quisque cognoscitur. Et legimus apud Apostolum: Toleratis enim si quis vos in servitutem redigit, si quis devorat, si quis accipit, si quis extollitur, si quis in faciem vos caedit ¹⁷⁰; deinde continuo subiungit: Secundum ignobilitatem dico, ut exponat, quid sit in faciem caedi, hoc est contemni ac despici. Quod quidem non ideo dicit Apostolus, ut illos non sustinerent, sed ut se magis, qui eos sic diligeret ut se ipsum, pro eis vellet impendi ¹⁷¹. Sed quoniam facies non potest dici dextera et sinistra, et tamen nobilitas et secundum Deum et secundum hoc saeculum potest esse, ita tribuitur tamquam in maxillam dexteram et sinistram, ut in quocumque discipulo Christi contemptum fuerit quod christianus est, multo magis in se contemni paratus sit, si quos huius saeculi honores habet. Sicut idem Apostolus, cum in eo persequerentur homines nomen christianum, si taceret de dignitate quam habebat in saeculo, non praeberet alteram maxillam caedentibus dexteram. Non enim dicendo: Civis Romanus sum ¹⁷², non erat paratus hoc in se contemni, quod pro minimo habebat, ab eis qui in illo nomen tam pretiosum et salutare contempserant. Numquid enim ideo minus postea vincula toleravit, quae civibus Romanis non licebat imponi, aut quemquam de hac iniuria voluit accusare? Et si qui ei propter civitatis Romanae nomen pepercerunt, non tamen ille ideo non praebuit quod ferirent cum eos a tanta perversitate corrigere cuperet patientia sua, quos videbat in se sinistras partes magis quam dexteras honorare. Illud est enim tantum attendendum, quo animo faceret omnia, quam benivole et clementer in eos a quibus ista patiebatur. Nam et pontificis iussu palma percussus quod contumeliose visus est dicere, cum ait: Percutiet te Deus, paries dealbate ¹⁷³, minus intellegentibus convicium sonat, intellegentibus vero prophetia est. Paries quippe dealbatus hypocrisis est, id est simulatio sacerdotalem praeferens dignitatem, et sub hoc nomine tamquam candido tegmine interiorem quasi luteam turpitudinem occultans. Nam quod humilitatis fuit, mirabiliter custodivit, cum ei diceretur: Principi sacerdotum maledicis?, respondit: Nescivi, fratres, quia princeps est sacerdotum; scriptum est enim: Principi potuli tui non maledices ¹⁷⁴. Ubi ostendit,quanta tranquillitate illud dixisset quod iratus dixisse videbatur, quod tam cito, tam mansuete respondit, quod ab indignantibus et perturbatis fieri non potest. Et in eo ipso intellegentibus verum dixit: Nescivi quia princeps est sacerdotum, tamquam si diceret: Ego alium scivi principem sacerdotum, pro cuius nomine ista sustineo, cui maledicere fas non est, et cui vos maledicitis, cum in me nihil aliud quam eius nomen odistis. Sic ergo oportet non simulate ista iactare, sed in ipso corde esse ad omnia praeparatum, ut possit canere illud propheticum: Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum ¹⁷⁵. Multi enim alteram maxillam praebere noverunt, diligere vero illum a quo feriuntur ignorant. At vero ipse Dominus, qui utique praecepta quae docuit primus implevit, percutienti se in maxillam ministro sacerdotis non praebuit alteram sed insuper dixit: Si male locutus sum, exprobra de malo; si bene, quid me caedis? ¹⁷⁶ Non tamen ideo paratus corde non fuit non solum in alteram maxillam caedi pro salute omnium, sed etiam toto corpore crucifigi.

Domini praeceptum in omnibus observandum est quae aliquo iure temporaliter nostra esse dicimus.

19. 59. Ergo et illud quod sequitur: Et qui voluerit tecum iudicio contendere et tunicam tuam tollere, dimitte illi et vestimentum ¹⁷⁷, ad praeparationem cordis non ad ostentationem operis praeceptum recte intellegitur. Sed de tunica et vestimento quod dictum est, non in eis solis sed in omnibus faciendum est quae aliquo iure temporaliter nostra esse dicimus. Si enim de necessariis hoc imperatum est, quanto magis superflua contemnere convenit! Verumtamen ea quae nostra dixi eo genere includenda sunt, quo Dominus ipse praescribit dicens: Si quis vult iudicio tecum contendere et tunicam tuam tollere. Omnia ergo illa intellegantur de quibus iudicio nobiscum contendi potest ita ut a nostro iure in ius illius transeant qui contendit vel pro quo contendit, sicuti est vestis, domus, fundus, iumentum et generaliter omnis pecunia. Quod utrum etiam de servis accipiendum sit, magna quaestio est. Non enim christianum oportet sic possidere servum quomodo equum aut argentum, quamquam fieri possit ut maiore pretio valeat equus quam servus, et multo magis aliquid aureum vel argenteum. Sed ille servus, si rectius et honestius et ad Deum colendum accomodatius abs te domino educatur aut regitur, quam ab illo potest qui eum cupit auferre, nescio utrum quisquam dicere audeat ut vestimentum eum debere contemni. Hominem namque homo tamquam se ipsum diligere debet, cui ab omnium Domino, sicut ea quae sequuntur ostendunt, etiam ut inimicos diligat imperatur.

Vestimenti nomen plura significat quam nomen tunicae.

19. 60. Sane animadvertendum est omnem tunicam vestimentum esse, non omne vestimentum tunicam esse. Vestimenti ergo nomen plura significat quam nomen tunicae. Et ideo sic dictum esse arbitror: Et qui voluerit tecum iudicio contendere, et tunicam tuam tollere, remitte illi et vestimentum; tamquam si diceret: Qui voluerit tunicam tuam tollere, remitte illi et siquid aliud indumenti habes. Ideo nonnulli pallium interpretati sunt, quod graece positum est .

Meminerimus perfectam nos implere iustitiam misericorditer perferendo infirmitates eorum quos volumus sanos fieri.

19. 61. Et qui te angariaverit, inquit, mille passus, vade cum illo alia duo ¹⁷⁸, et hoc utique non tam ut pedibus agas, quam ut animo sis paratus. Nam in ipsa christiana historia, in qua est auctoritas, nihil tale invenies factum esse a sanctis vel ab ipso Domino, cum in homine quem suscipere dignatus est, vivendi nobis praeberet exemplum; cum tamen omnibus fere locis eos invenias paratos fuisse aequo animo tolerare quidquid eis improbe fuisset ingestum. Sed verbi gratia dictum putamus: Vade cum eo alia duo? An tria compleri voluit, quo numero significatur perfectio, ut meminerit quisque, cum hoc facit, perfectam se implere iustitiam misericorditer perferendo infirmitates eorum quos vult sanos fieri? Potest videri propterea etiam tribus exemplis haec praecepta insinuasse, quorum primum est, si quis te percusserit in maxillam; secundum si quis tunicam tollere voluerit; tertium si quis mille passus angariaverit, in quo tertio exemplo simplo duplum additur, ut triplum compleatur. Qui numerus hoc loco si non, ut dictum est, significat perfectionem, illud accipiatur quod in praecipiendo tamquam tolerabilius incipiens paulatim creverit, donec perveniret usque ad duplum aliud perferendum. Nam primo praeberi voluit alteram maxillam, cum fuerit dextera percussa, ut minus perferre paratus sis quam pertulisti -quidquid enim dextera significat, et carius est utique quam id quod sinistra significat, et qui in re cariore aliquid pertulit, si et in viliore perferat, minus est -; deinde illi qui tunicam vult tollere iubet et vestimentum remitti, quod aut tantundem est aut non multo amplius, non tamen duplum; tertio de mille passibus, quibus addenda dicit duo millia, usque ad duplum aliud perferas iubet; ita significans, sive aliquanto minus quam iam fuit, sive tantundem, sive amplius quisque improbus in te esse voluerit, aequo animo esse tolerandum.

Misericorditer perferenda alterius infirmitas.

20. 62. In his sane generibus trium exemplorum nullum genus iniuriae praetermissum esse video. Namque omnia in quibus improbitatem aliquam patimur in duo genera dividuntur; quorum alterum est quod restitui non potest, alterum quod potest. Sed in illo quod restitui non potest vindictae solatium quaeri solet. Quid enim prodest quod percussus repercutis? Numquid propterea illud quod in corpore laesum est restituitur in integrum? Sed tumidus animus talia fomenta desiderat; sanum autem firmumque ista non iuvant, quin potius misericorditer perferendam alterius infirmitatem iudicat, quam alieno supplicio suam mitigandam, quae nulla est.

Neque hic ea vindicta prohibetur quae ad correctionem valet.

20. 63. Neque hic ea vindicta prohibetur quae ad correctionem valet. Etiam ipsa enim pertinet ad misericordiam, nec impedit illud propositum quo quisque paratus est ab eo quem correctum esse vult plura perferre. Sed huic vindictae referendae non est idoneus nisi qui odium, quo solent flagrare qui se vindicare desiderant, dilectionis magnitudine superaverit. Nonenim metuendum est, ne odisse parvulum filium parentes videantur, cum ab eis vapulat peccans, ne peccet ulterius. Et certe perfectio dilectionis ipsius Dei Patris imitatione nobis proponitur ¹⁷⁹, cum in sequentibus dicitur: Diligite inimicos vestros, bene facite his qui vos oderunt, et orate pro eis qui vos persequuntur ¹⁸⁰. Et tamen de ipso dicitur per prophetam: Quem enim diligit Dominus, corripit, flagellat autem omnem filium quem recipit ¹⁸¹. Dicit et Dominus: Servus qui nescit voluntatem Domini sui et facit digna plagis, vapulabit pauca; servus autem qui scit voluntatem Domini sui et facit digna plagis, vapulabit multa ¹⁸². Non ergo quaeritur nisi ut et ille vindicet cui rerum ordine potestas data est, et ea voluntate vindicet qua pater in parvulum filium, quem per aetatem odisse nondum potest. Hinc enim aptissimum exemplum datur, quo satis appareat posse peccatum amore potius vindicari quam impunitum relinqui, ut illum in quem vindicat non poena miserum sed correctione beatum velit; paratus tamen, si opus sit, aequo animo plura tolerare ab eo illata quem vult esse correctum, sive in eum habeat potestatem coercendi sive non habeat.

Animadvertemus amore correctionem non odio desiderare vindictam.

20. 64. Magni autem et sancti viri, qui iam optime scirent mortem istam, quae animam dissolvit a corpore, non esse formidandam, secundum eorum tamen animum qui illam timerent nonnulla peccata morte puniverunt, quo et viventibus utilis metus incuteretur, et illis qui morte puniebantur non ipsa mors noceret sed peccatum, quod augeri posset si viverent. Non temere illi iudicabant, quibus tale iudicium donaverat Deus. Inde est quod Elias multos morte affecit et propria manu et igne divinitus impetrato, cum et alii multi magni et divini viri eodem spiritu consulendo rebus humanis non temere fecerint. De quo Elia cum exemplum dedissent discipuli Domino, commemorantes quid ab eo factum sit ¹⁸³, ut etiam ipsis daret potestatem petendi de caelo ignem ad consumendos eos qui sibi hospitium non praeberent, reprehendit in eis Dominus non exemplum prophetae sancti sed ignorantiam vindicandi, quae adhuc erat in rudibus, animadvertens eos non amore correctionem sed odio desiderare vindictam ¹⁸⁴. Itaque posteaquam eos docuit, quid esset diligere proximum tamquam se ipsum ¹⁸⁵, infuso etiam Spiritu Sancto, quem decem diebus completis post ascensionem suam desuper ut promiserat misit ¹⁸⁶, non defuerunt tales vindictae, quamvis multo rarius quam in Veteri Testamento. Ibi enim ex maiore parte servientes timore premebantur, hic autem maxime dilectione liberi nutriebantur. Nam et verbis apostoli Petri Ananias et uxor eius, sicut in Actibus Apostolorum legimus, exanimes ceciderunt, nec resuscitati sunt sed sepulti ¹⁸⁷.

Quod scriptum est in libris non canonicis de apostolo Thoma iniuste percusso.

20. 65. Sed si huic libro haeretici qui adversantur Veteri Testamento nolunt credere, Paulum apostolum, quem nobiscum legunt, intueantur dicentem de quodam peccatore, quem tradidit satanae in interitum carnis: Ut anima salva sit ¹⁸⁸. Et si nolunt hic mortem intellegere - fortasse enim incertum est -, quamlibet vindictam per satanam factam ab Apostolo fateantur, quod non eum odio sed amore fecisse manifestat illud adiectum: Ut anima salva sit. Aut in illis libris quibus ipsi magnam tribuunt auctoritatem, animadvertant quod dicimus, ubi scriptum est apostolum Thomam imprecatum cuidam a quo palma percussus esset atrocissimae mortis supplicium, animam eius tamen commendat, ut in futuro ei saeculo parceretur. Cuius a leone occisi a cetero corpore discerptam manum canis intulit mensis in quibus convivabatur apostolus ¹⁸⁹. Cui scripturae licet nobis non credere - non enim est in catholico canone -, illi tamen eam et legunt et tamquam incorruptissimam verissimamque honorant, qui adversus corporales vindictas quae sunt in Veteri Testamento, nescio qua caecitate acerrime saeviunt, quo animo et qua distributione temporum factae sint, omnino nescientes.

Aliud iniuriarum genus est quod in integrum restitui potest.

20. 66. Tenebitur ergo in hoc iniuriarum genere quod per vindictam luitur iste a christianis modus ut accepta iniuria non surgat odium, sed infirmitatis misericordia paratus sit animus plura perpeti; nec correctionem neglegat, qua vel consilio vel auctoritate vel potestate uti potest. Aliud iniuriarum genus est quod in integrum restitui potest, cuius duae species: una ad pecuniam, altera ad operam pertinet. Quapropter illius de tunica et vestimento, huius de angaria mille passuum et duum millium exempla subiecta sunt; quia et reddi vestimentum potest, et quem adiuveris opera, potest te etiam ipse, si opus fuerit, adiuvare. Nisi forte ita potius distinguendum est, ut prius quod positum est de percussa maxilla omnia significet quae sic ingeruntur ab improbis, ut restitui non possint nisi vindicta; secundum quod positum est de vestimento omnia significet quae possunt restitui sine vindicta, et ideo forte additum est: Qui voluerit tecum iudicio contendere ¹⁹⁰, quia quod per iudicium aufertur non ea vi putatur auferri cui vindicta debeatur; tertium vero ex utroque confectum sit, ut et sine vindicta et cum vindicta possit restitui. Nam qui operam indebitam violenter exigit sine ullo iudicio, sicut facit qui angariat hominem improbe et cogit se illicite adiuvari ab invito, et poenam improbitatis potest luere et operam reddere, si hanc ille repetat qui improbum pertulit. In his ergo omnibus generibus iniuriarum Dominus docet patientissimum et misericordissimum et ad plura perferenda paratissimum animum christiani esse oportere.

Parum est non nocere, nisi etiam praestes beneficium quantum potes.

20. 67. Sed quoniam parum est non nocere, nisi etiam praestes beneficium quantum potes, consequenter adiungit et dicit: Omni petenti te da, et qui voluerit a te mutuari ne aversatus fueris ¹⁹¹. Omni petenti, inquit, non: omnia petenti, ut id des quod dare honeste et iuste potes. Quid si enim pecuniam petat, qua innocentem conetur opprimere? Quid si postremo stuprum petat? Sed ne multa persequar, quae suntinnumerabilia, id profecto dandum est quod nec tibi nec alteri noceat, quantum sciri aut credi ab homine potest. Et cui iuste negaveris quod petit, indicanda est ipsa iustitia, ut non eum inanem dimittas. Ita omni petenti te dabis, quamvis non semper id quod petit dabis. Et aliquando melius aliquid dabis, cum petentem iniusta correxeris.

Aut donamus quod damus benivole, aut reddituro commodamus.

20. 68. Quod autem ait: Qui voluerit a te mutuari ne aversatus fueris, ad animum referendum est: Hilarem enim datorem diligit Deus ¹⁹². Mutuatur autem omnis qui accipit, etiam si non ipse soluturus est. Cum enim misericordibus Deus plura restituat, omnis qui beneficium praestat feneratur. Aut si non placet accipere mutuantem nisi eum qui accipit redditurus, intellegendum est Dominum ipsa duo genera praestandi esse complexum. Namque aut donamus quod damus benivole, aut reddituro commodamus. Et plerumque homines, qui proposito divino praemio donare parati sunt, ad dandum quod mutuum petitur pigri fiunt quasi nihil recepturi a Deo, cum rem quae datur ille qui accipit exsolvat. Recte itaque ad hoc beneficii tribuendi genus nos divina hortatur auctoritas dicens: Et qui voluerit a te mutuari ne aversatus fueris, id est ne propterea voluntatem alienes ab eo qui petit, quia et pecunia tua vacabit, et Deus tibi non redditurus est, cum homo reddiderit. Sed cum id ex praecepto Dei facis, apud illum qui haec iubet, infructuosum esse non potest.

Etiam inimicos et persecutores nostros diligere iubemur.

21. 69. Deinde adiungit et dicit: Audistis quia dictum est: Diliges proximum tuum et oderis inimicum tuum. Ego autem dico vobis: diligite inimicos vestros, bene facite his qui vos oderunt, et orate pro eis qui vos persequuntur, ut sitis filii Patris vestri qui in caelis est, qui solem suum oriri iubet super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos. Si enim dilexeritis eos qui vos diligunt, quam mercedem habebitis? nonne et publicani hoc faciunt? Et si salutaveritis fratres vestros tantum, quid amplius facitis? nonne et ethnici hoc ipsum faciunt? Estote ergo vos perfecti sicut Pater vester qui in caelis est perfectus est ¹⁹³. Sine ista dilectione, qua etiam inimicos et persecutores nostros diligere iubemur, ea quae superius dicta sunt implere quis potest? Perfectio autem misericordiae, qua plurimum animae laboranti consulitur, ultra dilectionem inimici porrigi non potest. Et ideo sic clauditur: Estote ergo vos perfecti sicut Pater vester qui in caelis est perfectus est ¹⁹⁴; ita tamen ut Deus intellegatur perfectus tamquam Deus, et anima perfecta tamquam anima.

Vox Legis non vox iubentis iusto accipienda est sed permittentis infirmo.

21. 70. Gradum tamen esse aliquem in phariseorum iustitia,quae ad legem veterem pertinet, hinc intellegitur quod multi homines eos etiam a quibus diliguntur oderunt, sicut luxuriosi filii parentes coercitores luxuriae suae. Ascendit ergo aliquem gradum qui proximum diligit, quamvis adhuc oderit inimicum. Eius autem imperio, qui venit legem implere non solvere ¹⁹⁵, perficiet benivolentiam et benignitatem, cum eam usque ad inimici dilectionem perduxerit. Nam ille gradus, quamvis nonnullus sit, tam parvus est tamen,ut cum publicanis etiam possit esse communis. Nec quod in lege dictum est: Oderis inimicum tuum ¹⁹⁶, vox iubentis iusto accipienda est sed permittentis infirmo.

Oritur quaestio quod praecepto Domini aliae Scripturae videntur adversae.

21. 71. Oritur hic sane nullo modo dissimulanda quaestio quod huic praecepto Domini, quo nos hortatur diligere inimicos nostros, bene facere eis qui nos oderunt, et orare pro his qui nos persequuntur, multae aliae Scripturarum partes minus diligenter et sobrie considerantibus videntur adversae, quia et in prophetis inveniuntur multae imprecationes adversus inimicos, quae maledictiones putantur, sicuti est illud: Fiat mensa eorum in laqueo ¹⁹⁷ et cetera quae ibi dicuntur; et illud: Fiant filii eius pupilli et uxor eius vidua ¹⁹⁸; et quae alia vel supra vel infra in eodem psalmo in personam Iudae per prophetam dicuntur. Multa alia usquequaque in Scripturis repperiuntur, quae videntur esse contraria et huic praecepto Domini et illi apostolico quo ait: Benedicite et nolite maledicere ¹⁹⁹, cum et de Domino scriptum sit, quod maledixerit civitatibus quae verbum eius non acceperunt ²⁰⁰, et memoratus Apostolus de quodam ita dixerit: Reddet illi Dominus secundum opera illius ²⁰¹.

Futurum Dominus non malivolentia optabat sed divinitate cernebat.

21. 72. Sed haec facile solvuntur, quia et propheta per imprecationem quid esset futurum cecinit, non optantis voto sed spiritu praevidentis, ita et Dominus, ita et Apostolus, quamquam in horum etiam verbis non hoc invenitur quod optaverint sed quod praedixerint. Non enim, cum ait Dominus: Vae tibi Capharnaum, aliud sonat nisi aliquid ei mali eventurum merito infidelitatis, quod futurum Dominus non malivolentia optabat sed divinitate cernebat. Et Apostolus non ait: Reddat, sed: Reddet illi Dominus secundum opera eius, quod verbum praenuntiantis est non imprecantis; sicut et de illa hypocrisi Iudaeorum, de qua iam dictum est, cui eversionem imminere cernebat, dixit: Percutiet te, Dominus, paries dealbate ²⁰². Prophetae autem maxime solent figura imprecantis futura praedicere, sicut figura praeteriti temporis ea quae ventura erant saepe cecinerunt, sicuti est illud:Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Non enim dixit: Quare frement gentes, et populi meditabuntur inania? ²⁰³, cum ea non quasi iam transacta meminisset sed ventura prospiceret. Tale etiam illud est: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestimentum meum miserunt sortem ²⁰⁴. Et hic enim non dixit: Divident sibi vestimenta mea, et super vestimentum meum mittent sortem. Nec tamen de his verbis quisquam calumniatur, nisi qui non sentit varietatem istam figurarum in loquendo nihil veritati rerum minuere, et plurimum addere affectibus animorum.

Fatemur esse aliqua peccata in fratribus inimicorum persecutione graviora.

22. 73. Sed illa magis urgent istam quaestionem, quod dicit apostolus Iohannes: Si quis scit peccare fratrem suum peccatum non ad mortem, postulabit et dabit ei Deus vitam qui peccat non ad mortem; peccatum autem est ad mortem, non pro illo dico ut roget ²⁰⁵. Aperte enim ostenditesse quosdam fratres pro quibus orare non nobis praecipitur, cum Dominus etiam pro persecutoribus nostris orare nos iubeat ²⁰⁶. Nec ista quaestio solvi potest, nisi fateamur esse aliqua peccata in fratribusquae inimicorum persecutione graviora sint. Fratres autem christianos significari multis divinarum Scripturarum documentis probari potest. Manifestissimum tamen illud est quod Apostolus ita ponit: Sanctificatus est enim vir infidelis in uxore, et sanctificata est mulier infidelis in fratre ²⁰⁷. Non enim addidit: nostro, sed manifestum existimavit, cum fratris nomine christianum intellegi voluit qui infidelem haberet uxorem. Et ideo paulo post dicit: Quod si infidelis discedit discedat; non autem servituti subiectus est frater vel soror in huiusmodi ²⁰⁸. Peccatum ergo fratris ad mortem puto esse, cum post agnitionem Dei per gratiam Domini nostri Iesu Christi quisque oppugnat fraternitatem, et adversus ipsam gratiam, qua reconciliatus est Deo, invidentiae facibus agitatur; peccatum autem non ad mortem, si quisquam non amorem a fratre alienaverit, sed officia fraternitati debita per aliquam infirmitatem animi non exhibuerit. Quapropter et Dominus in cruce ait: Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt ²⁰⁹. Nondum enim gratiae Spiritus Sancti participes facti societatem sanctae fraternitatis inierant. Et beatus Stephanus in Actibus Apostolorum orat pro eis a quibus lapidatur ²¹⁰, quia nondum Christo crediderant, neque adversus illam communem gratiam dimicabant. Et apostolus Paulus propterea, credo, non orat pro Alexandro, quia iam frater erat et ad mortem, id est invidentia fraternitatem oppugnando peccaverat. Pro his autem qui non abruperant amorem, sed timore succubuerant, orat ut eis ignoscatur. Sic enim dicit: Alexander aerarius multa mala mihi offendit, reddet illi Dominus secundum opera illius. Quem et tu devita, valde enim restitit nostris sermonibus. Deinde subiungit pro quibus orat ita dicens: In prima mea defensione nemo mihi adfuit, sed omnes me dereliquerunt; non illis imputetur ²¹¹.

Multum interest quali paenitentiae ignoscat Deus.

22. 74. Ista differentia peccatorum Iudam tradentem ²¹² a Petro negante ²¹³ distinguit, non quia penitenti non sit ignoscendum, ne contra illam sententiam Domini veniamus qua praecepit semper ignoscendum esse fratri petenti ²¹⁴, ut sibi frater ignoscat, sed quia illius peccati tanta labes est, ut deprecandi humilitatem subire non possit, etiamsi peccatum suum mala conscientia et agnoscere et enuntiare cogatur. Cum enim dixisset Iudas: Peccavi quod tradiderim sanguinem iustum, facilius tamen desperatione cucurrit ad laqueum ²¹⁵, quam humilitate veniam deprecatus est. Quapropter multum interest, quali paenitentiae ignoscat Deus. Multi enim multo citius se fatentur peccasse atque ita sibi succensent, ut vehementer se peccasse nollent, sed tamen animum ad humiliandum et obterendum cor implorandamque veniam non deponunt. Quam mentis affectionem propter peccati magnitudinem iam de damnatione illos habere credendum est.

Peccatum in Spiritum Sanctum Dominus neque hic neque in futuro saeculo dimitti dicit.

22. 75. Et hoc est fortasse peccare in Spiritum Sanctum, id est per malitiam et invidiam fraternam oppugnare caritatem post acceptam gratiam Spiritus Sancti, quod peccatum Dominus neque hic neque in futuro saeculo dimitti dicit ²¹⁶. Unde quaeri potest, utrum in Spiritum Sanctum Iudaei peccaverint, quando dixerunt quod in Belzebub principe daemoniorum daemonia Dominus expelleret: utrum hoc in ipsum Dominum dictum accipiamus, quia de se dicit alio loco: Si enim patrem familias Belzebub vocaverunt, quanto magis domesticos eius? ²¹⁷An, quoniam de magna invidentia dixerant ingrati tam praesentibus beneficiis, quamvis nondum christiani fuerint, tamen propter ipsam invidentiae magnitudinem in Spiritum Sanctum peccasse credendi sint. Non enim hoc colligitur de verbis Domini. Quamvis enim eodem loco dixerit: Quicumque autem dixerit verbum nequam adversus Filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit adversus Spiritum Sanctum, non remittetur ei neque in hoc saeculo neque in futuro ²¹⁸, tamen videri potest ad hoc eos monuisse, ut accedant ad gratiam et post acceptam gratiam non ita peccent, ut nunc peccaverunt. Nunc enim in Filium hominis dixerunt verbum nequam, et potest eis dimitti, si conversi fuerint et ei crediderint et Spiritum Sanctum acceperint; quo accepto si fraternitati invidere et gratiam quam acceperunt oppugnare voluerint, non eis dimitti neque in hoc saeculo neque in futuro. Nam si eos sic haberet condemnatos, ut nulla spes illis reliqua esset, non adhuc monendos iudicaret, cum addidit dicens: Aut facite arborem bonam et fructum eius bonum, aut facite arborem malam et fructum eius malum ²¹⁹.

Pro quo autem non oras, non etiam contra illum oras.

22. 76. Sic itaque accipiatur diligendos inimicos esse, et bene faciendum his qui nos oderunt, et orandum pro his qui nos persequuntur, ut pro quibusdam etiam fratrum peccatis intellegatur non praeceptum esse ut oremus, ne per imperitiam nostram divina Scriptura - quod fieri non potest - a se dissentire videatur. Sed utrum sicut pro quibusdam non est orandum, ita etiam contra aliquos orandum sit, nonnulli satis apparuit. Generaliter enim dictum est: Benedicite et nolite maledicere ²²⁰; et illud: Nemini malum pro malo reddentes ²²¹. Pro quo autem non oras, non etiam contra illum oras. Potes enim videre certam eius poenam et penitus desperatam salutem, et non quia odisti eum ideo pro illo non oras, sed quia sentis nihil te posse proficere, et orationem tuam non vis repelli a iustissimo iudice. Sed quid agimus de his contra quos oratum a sanctis accipimus, non ut corrigerentur - nam hoc modo pro ipsis potius oratum est -, sed ad illam ultimam damnationem; non sicut contra Domini traditorem per prophetam ²²² - nam illa, ut dictum est, praedictio futurorum non optatio supplicii fuit - nec sicut ab Apostolo contra Alexandrum ²²³ - nam et inde iam satis dictum est-, sed sicut in Apocalipsi Iohannis legimus martyres orare ut vindicentur ²²⁴, cum ille primus martyr, ut lapidatoribus suis ignosceretur, oraverit ²²⁵.

Ipsa est sincera et plena iustitiae ac misericordiae vindicta martyrum, ut evertatur regnum peccati.

22. 77. Sed hinc non oportet moveri. Quis enim audeat affirmare, cum illi sancti candidati se vindicari petiverint, utrum contra ipsos homines an contra regnum peccati petiverint? Nam ipsa est sincera et plena iustitiae ac misericordiae vindicta martyrum, ut evertatur regnum peccati, quo regnante tanta perpessi sunt. Ad cuius eversionem nititur Apostolus dicens: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ²²⁶. Destruitur autem et evertitur peccati regnum partim correctione hominum, ut caro spiritui subiciatur, partim damnatione perseverantium in peccato, ut ita ordinentur, ut iustis cum Christo regnantibus molesti esse non possint. Intuere apostolum Paulum! Nonne tibi videtur in se ipso Stephanum martyrem vindicare, cum dicit: Non sic pugno tamquam aerem caedens, sed castigo corpus meum et servituti subicio ²²⁷? Nam hoc in se utique prosternebat et debilitabat et victum ordinabat, unde Stephanum ceterosque christianos fuerat persecutus. Quis ergo convincit martyres sanctos non talem suam vindictam a Domino esse deprecatos cum etiam finem huius saeculi, in quo tanta exitia pertulerunt, ad suam vindictam potuerint libenter optare? Quod qui orant et pro inimicis suis orant qui sanabiles sunt, et contra illos non orant qui insanabiles esse voluerunt, quia Deus quoque puniendo illos non est malivolus tortor sed iustissimus ordinator. Sine ulla ergo dubitatione diligamus inimicos nostros, bene faciamus eis qui nos oderunt, et oremus pro eis qui nos persequuntur.

Filii ergo efficimur regeneratione spiritali et adoptamur in regnum Dei.

23. 78. Quod autem consequenter positum est: Ut sitis filii Patris vestri qui in caelis est ²²⁸, ex illa regula est intellegendum qua et Iohannes dicit: Dedit eis potestatem filios Dei fieri ²²⁹. Unus enim naturaliter Filius est, qui nescit omnino peccare; nos autem potestate accepta efficimur filii, in quantum ea quae ab illo praecipiuntur implemus. Unde apostolica disciplina adoptionem appellat qua in aeternam haereditatem vocamur, ut coheredes Christi ²³⁰ esse possimus. Filii ergo efficimur regeneratione spiritali et adoptamur in regnum Dei, non tamquam alieni sed tamquam ab illo facti et creati, hoc est conditi, ut unum sit beneficium quo nos fecit esse per omnipotentiam suam, cum ante nihil essemus, alterum quo adoptavit, ut cum eo tamquam filii vita aeterna pro nostra participatione frueremur. Itaque non ait: Facite ista, quia estis filii, sed: Facite ista, ut sitis filii.

Ille sol spiritalis non oritur nisi bonis, et illa pluvia spiritalis non irrigat nisi bonos.

23. 79. Cum autem ad hoc nos vocat per ipsum Unigenitum, ad similitudinem suam nos vocat. Ille enim, sicut consequenter dicit, Solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos ²³¹. Sive solem suum non istum carneis oculis visibilem accipias, sed illam sapientiam de qua dicitur: Candor est enim lucis aeternae; de qua item dicitur: Ortus est mihi iustitiae sol ²³²; et iterum: Vobis autem qui timetis nomen Domini orietur sol iustitiae ²³³, ut etiam pluviam accipias irrigationem doctrinae veritatis, quia bonis et malis apparuit et bonis et malis evangelizatus est Christus. Sive istum solem mavis accipere, non solum hominum sed etiam pecorum corporeis oculis propalatum, et istam pluviam qua fructus gignuntur, qui ad refectionem corporis dati sunt. Quod probabilius intellegi existimo, ut ille sol spiritalis non oriatur nisi bonis et sanctis, quia hoc ipsum est quod plangunt iniqui in illo libro qui Sapientia Salomonis inscribitur: Et sol non ortus est nobis ²³⁴; et illa pluvia spiritalis non irriget nisi bonos, quia malos significabat vinea de qua dictum est: Mandabo nubibus meis ne pluant super eam ²³⁵. Sed sive illud sive hoc intellegas, magna Dei bonitate fit, quae nobis imitanda praecipitur, si filii Dei esse volumus. Quantum enim huius vitae solatium afferat lux ista visibilis et pluvia corporalis, quis tam ingratus est ut non sentiat? Quod solatium videmus et iustis in hac vita et peccatoribus communiter exhiberi. Non autem ait: Qui facit solemoriri super bonos et malos, sed addidit: suum, id est quem ipse fecit atque constituit, et a nullo aliquid sumpsit ut faceret, sicut in Genesi de omnibus luminaribus scribitur ²³⁶, qui proprie potest dicere sua esse omnia quae de nihilo creavit, ut hinc admoneremur, quanta liberalitate inimicis nostris ex praecepto eius praestare debeamus quae nos non creavimus sed muneribus eius accepimus.

Beati qui plene perfecteque misericordes sunt, quia ipsorum miserebitur.

23. 80. Quis autem potest vel paratus esse ab infirmis iniurias sustinere, quantum eorum saluti prodest, et malle amplius iniquitatis alienae perpeti quam id quod perpessus est reddere; omni petenti a se aliquid vel id quod petit, si habetur et si recte dari potest, vel consilium bonum vel benivolum animum dare, nec se avertere ab eo qui mutuari cupit; diligere inimicos, bene facere eis qui se oderunt, orare pro eis qui se persequuntur? Quis ergo haec facit nisi plene perfecteque misericors? Quo uno consilio miseria devitatur opitulante illo qui ait: Misericordiam volo magis quam sacrificium ²³⁷. Beati ergo misericordes, quia ipsorum miserebitur ²³⁸. Sed iam commode fieri puto, ut hic lector tam longo volumine fatigatus respiret aliquantum, et ad cetera se reficiat in alio libro consideranda.